4. گروهی از موجودات این فعالیت و حرکت استکمالی را از راه علم (فکر) انجام می‌دهند و قدر متیقّن از این گروه انسان و تقریبا یا تحقیقا سایر انواع حیوان می‌باشد.

و البته همه حرکاتی که در دایره وجود انسان یا سایر حیوانات تحقق پیدا می‌کند نمی‌توان از راه علم، انجام یافته پنداشت یعنی در اثبات اینکه همه حرکات انسان اعم از طبیعی و ارادی، علمی و از راه علم انجام می‌گیرد نمی‌توان برهان اقامه کرد اگر چه انکار نیز نمی‌توان کرد زیرا ما در تأمل ابتدائی بی‌تردید فرقی واضح میان فعالیت دستگاه داخلی تغذیه و تنمیه و میان سخن گفتن و نگاه کردن و غذا خوردن می‌یابیم، زیرا در قسم اول اگر چه گاهی علم به وجود عمل پیدا می‌کنیم ولی بود و نبود علم، کمترین تأثیری در عمل ندارد، ولی در قسم دوم با از میان رفتن علم وجود فعل از میان می‌رود.

پس علم (فکر) یک ابزار عمومی است که جنس حیوان کارها و فعالیتهای مخصوص به خود را به وسیله او انجام می‌دهد یعنی ارتباط او با حرکات خودش و متعلّق حرکات خودش (ماده) به وسیله رابطه علم است.

(5). علمی که مستقیماً و بلاواسطه وسیله استکمال فعلی انسان و سایر حیوانات است علم اعتباری است نه علم حقیقی. توضیح این نظریه اینکه چنانکه در آغاز مقاله اشاره نمودیم وسیله بودن علم از برای فعالیت انسان از این راه است که علم پشت سر خود و خارج از خود را نشان داده و انسان او را در می‌یابد و بی‌تردید یافتن ماوراء علم برای این است که انسان کمال خود را تمیز دهد (یعنی چیزی را که رافع احتیاج و نقص می‌باشد از غیر او بشناسد) و از این روی ناچار انسان خواهش قوای فعاله خود را که مظاهر احتیاج و استکمال هستند باید با علم و ادراک آمیزش دهد و سپس آن خواهشها را با ماده خارجی ارتباط داده و صورت آنها را به ماده تطبیق نماید تا قوای فعاله خود را با آنها به وسیله حرکتهای گوناگون تماس دهد؛ و همین جاست که قوه فعاله انسان با ماده‌ای که مورد تعلق فعالیت وی می‌باشد ارتباط حاصل می‌کند.

چنانکه در آغاز مقاله اشاره نمودیم این علوم که رابطه میان انسان و حرکات فعلی اوست «علوم اعتباری» می‌باشند نه «علوم حقیقی» اگر چه علوم حقیقیه نیز هرگز مستغن عنه نخواهند بود زیرا چنانکه اثبات کردیم اعتبار بی‌حقیقت محض نمی‌شود؛ مثلًا هنگامی که آب می‌آشامیم نخست از جهاز تغذی صورت احساسی تشنگی را مشاهده می‌کنیم و پس از آن، خواهش سیراب شدن به ما جلوه می‌کند و نسبت وجوب و لزوم را میان خود و سیراب شدن به کار می‌بریم و چون این خاصه را با آزمایش یا فرا گرفتن از دیگران در آب سراغ داریم صورت خواسته و