آنچه گذشت، گزارشی بود از تفسیر در دوره‌های پیش که متناسب با آگاهیها و نیازهای هر دوره، رو به گسترش می‌نهاد؛ هر روز بر حجم آن افزوده می‌شد و ابعاد مختلف آن مورد بررسی و تحقیق قرار می‌گرفت. این حالت حرکت و پیشرفت در تفسیر- اجتهادی- از عصر تابعان آغاز شد و قرن به قرن توسعه یافت؛ بویژه در قرنهای سوم و چهارم که نهضت علمی در جوامع اسلامی شکوفا گردید و ادب، فلسفه، عرفان، دانشهای متنوّع و دست‌آوردهای علمی به کمال خود رسید.
تفسیر همگام با پیشرفت ادب و علوم و معارف، گسترش یافت و پیشرفت نمود و در تفاسیر، تمامی جوانب فهم معانی قرآن در همه زمینه‌ها، روز به روز شکوفاتر گردید. البته دیری نپایید که با رکود علم در جهان اسلام و افول تمدّن اسلامی- بویژه پس از فتنه مغول- تفسیر نیز از حرکت باز ایستاد و بیشتر تفاسیر پس از این دوره، حالت تقلیدی به خود گرفت؛ لذا می‌بینیم که در این دوران نه چندان کوتاه، فضای نوشته‌های تفسیری را، خلاصه‌ها، خلاصه خلاصه‌ها و یا شرح و حاشیه‌ها تشکیل می‌دهد و تفاسیر این دوره یا اختصار و یا اقتباس از تفاسیر گذشتگان است و از هر گونه ابتکار و نوآوری قابل ذکری عاری است.