نام کتاب : تفسیر و مفسران نویسنده : معرفت، محمدهادی جلد : 1 صفحه : 29
دلالت التزامی غیر بیّن است، که آن هم به نوبه خود از اقسام دلالت لفظی است و چون میدانیم تمام اقسام دلالت الفاظ ملاکهایی دارد (که علم منطق متکفل شرح و توضیح آنهاست)؛ لذا تأویل هم- که نوعی دلالت لفظی، اما غیر بیّن است- نیاز به ملاک مشخصی دارد تا از محدوده تفسیر به رأی خارج شود. در زیر ملاکها و شرایط تأویل صحیح را متذکر میشویم: الف) نخستین شرط تأویل صحیح و مقبول، در مقابل تأویل باطل و مردود، رعایت مناسبت و ارتباط تنگاتنگ بین معنای ظاهری و باطنی است؛ از این رو چون تأویل- چنان که گذشت- عبارت است از مفهوم عام منتزّع از فحوای کلام، ناگزیر در انتزاع این مفهوم عام، باید مناسبت لفظی یا معنوی رعایت شود. برای روشن شدن بیشتر مطلب به چند مثال توجه کنید: 1. معلوم است که لفظ «ترازو» برای دستگاه معروف سنجش وزن- که دو کفه دارد- وضع شده است، و از طرفی در آیه مبارکه «وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ» [1] امر شده که ترازو را صحیح به پا دارید و در آن کمفروشی نکنید، اکنون اگر لفظ «ترازو» را از همه قراین خارجی و ملابسات ذهنی جدا سازیم، مفهوم عام آن مراد خواهد بود؛ یعنی هر آنچه که به وسیله آن چیزی را بسنجند، اعم از اینکه مادی باشد یا غیر مادی؛ زیرا در این صورت شامل هر مقیاس یا معیار سنجشی- در تمامی زمینهها- خواهد شد و دیگر این اسم (ترازو) تنها به دستگاه مادی مخصوص و معروف اختصاص نخواهد داشت. شیخ طوسی میفرماید: «ترازو عبارت است از دستگاه تعدیل در دو طرف زیادی یا نقصان، و وزن در ترازو حالت اعتدال خود را مییابد و بدون آن، در بسیاری از موارد رسیدن به حقوق یا رساندن حق به صاحب آن مشکل و غیر ممکن است؛ از این رو خداوند به بشر تذکر داده که میزان سنجش، نعمت است و مردم را به سوی آن ارشاد نموده است، بعضی هم گفتهاند: مراد از میزان در این آیه عدالت است؛ زیرا رعایت عدالت عبارت است از بر قرار کردن موازنه بین اسباب» [2]. همچنین محمد بن عباس معروف به ماهیار (متوفای حدود 330) در کتابی که [1] رحمان 55: 9. [2] تفسیر التبیان، ج 9، ص 463.
نام کتاب : تفسیر و مفسران نویسنده : معرفت، محمدهادی جلد : 1 صفحه : 29