تأليف نمايد بايد حيا كرده و خوددارى نمايد. سيد بحر العلوم و بعضى از اهل سير گويند كه متقدّمين و متأخرين در علم نحو عيال سيبويه هستند، صاعد بن احمد جيانى گويد كتابى را سراغ ندارم كه حاوى تمامى جزئيّات فن خود باشد جز كتاب مجسطى بطلميوس در هيئت، كتاب ارسطو در منطق، كتاب سيبويه در نحو كه هريك از اين سه كتاب حاوى تمامى اصول و جزئيّات فنّ خود ميباشد. اين‌گونه مدايح در كلمات اكابر درباره آن كتاب بسيار است و شروح و حواشى و ردّهاى بسيارى بر آن نوشته‌اند كه ناشى از اهميّت آن ميباشد. سيبويه، فنون عربيّه را از خليل بن احمد، يونس بن حبيب، عيسى بن عمر و اخفش اكبر (عبد الحميد) فراگرفته و قطرب و اخفش اصغر (على بن سليمان) و اخفش اوسط (سعيد) و ديگر اكابر آن عصر از شاگردان وى هستند.

قضيه مناظره سيبويه با كسائى كه معلّم امين بن هارون عباسى بوده، در جمله:

خرجت فاذا زيد قائم كه لفظ قائم بارفع است (قائم) يا نصب (قائما) و در جمله:

قد كنت اظن ان العقرب اشد لسعة من الزنبور فاذا هو هى كه لفظ هى بارفع است (هى) يا نصب (اياها) و در نظائر آنها مشهور ميباشد كه سيبويه در همه آنها نصب را تغليط كرده و كسائى هردو وجه را تجويز مينموده است. اين قضيّه در بحث اذا از كتاب مغنى ابن هشام و اكثر كتب تراجم مذكور و مظلوميّت سيبويه مصرّح به ارباب سير ميباشد. وفات سيبويه، بسال يكصد و شصتم يا شصت و يكم يا دويم يا هفتاد و هفت يا هشتادم يا هشتاد و سوم يا ششم يا هشتم يا نود و چهارم هجرت در بصره يا ساوه يا قريه بيضا از قراء فارس در سى و دو سالگى و يا در حدود چهل سالگى واقع شد و يا در شيراز وفات يافت و در قبرستان باهليه مدفون گرديد. در آثار عجم گويد مزار سيبويه در محلّه سنگ سياه شيراز واقع گرديده در دكانى و لوح مزارش سنگى است سياه و شفّاف كه در آن خطّى ديده نمى‌شود و آن محلّه را نيز بواسطه همان سنگ سياه محلّه سنگ سياه خوانده‌اند.

(ص 153 هب و 502 ت و 420 ج 1 كا و 114 ج 16 جم و 465 عم و 195 ج 12 تاريخ بغداد و غيره)

سيبويه محمد بن عبد العزيز

- اصفهانى، نحوى قاضى، مكنّى بابو نصر، از اعيان علم و ادب بود، از ابن فارس (متوفّى بسال 390 ه