گاهي موجودهاي مادي و طبيعي اند که علوم تجربي عهده دار اثبات آن است ، و گاهي موجودات مجرّدي است که متعلق آن ها موجود مادّي است و علوم رياضي متکفّل اثبات آن هاست ، و زماني موجودهاي مجردي است که ذاتاً منزّه از ماده بوده ؛ ليکن محکي آن ها گاهي مادي است و گاهي مجرد ؛ مانند افکار و انديشه هاي روش مند که به صورت برهان در اذهان ظهور مي نمايند و بر اشياي خارجي ، اعم از مجرد و مادي دلالت و از آنها حکايت دارند ، و عهده دار اثبات چنين نظمي، منطق ، حکمت و کلام است ، چنان که گاهي موجودهاي مجردِ مشهود از نظام خاصي برخوردارند و عرفان متکفّل اثبات نظم شهودي معارف عيني عارفان واصل است .

به هر تقدير ، نظم را مي توان در طبيعت و مثال و عقل يافت و آن را بررسي کرد ؛ ولي آنچه نزد مُبرهنان و ناقدان برهان نظم مطرح است ، همان نظم طبيعي موجودهاي مادي است که اثبات آن به عهده علوم تجربي است .

برهان نظم ، بر فرض تماميّت ، داراي يک مقدمه تجربي و يک مقدمه عقلي است و چون اعتبار علمي مقدمه تجربي به قياس خَفي است که او را همراهي کرده و پشتيباني مي نمايد ، لذا اعتبار مقدمه تجربي به همان قياس خفي عقلي است . در نتيجه ، برهان نظم از مقدمات عقلي ( بدون واسطه يا با واسطه ) برخوردار است ، لذا هرگز صغراي برهان نظم حسّي نيست ، چون نظم عبارت از ربط وجودي و ناگسستني بين دو يا چند چيز است و هرگز نظم به معناي خاص که تحليل آن گذشت ، از راه حسّ به دست نمي آيد و جزء کيفيات محسوس نيست ، همان طور که قانون عليّت توسط حسّ احراز نمي گردد ، زيرا حدّاکثر بهره اي که حسّ از مشاهده امور طبيعي دارد آن است که اشيايي را کنار هم و متعاقب يا متداخل يک ديگر ادراک مي نمايد ؛ ليکن نظم تکويني صرف تعاقب ، ترادف ، تداخل ، و مانند آن نيست ،