اگر مثلا سيلى گران از فراز كوهى سرازير شده است و درخت تنومندى را ريشه كن كرده است كه در مسير سيل ناگهان به خرسنگى گير كرده است و به صورت پلى در آمده است , اين عرض و اتفاقى است كه يكبارگى است نه اينكه هميشگى بوده باشد , اما وحدت صنع و تقدير و تدبير نظام احسن عالم و آدم هميشگى است .

راقم در كلمه 94 صد كلمه گفته است : آن كه لااقل در صنعت يك چاقو , عقل خود را به كار برد كه تيغه و دسته آن هر يك به وفق ديگرى ساخته شده است اذعان كند كه نظام هستى را حيات و علم و قدرت و تدبير و اراده , اداره مى كند كه از هر نوع يكى مذكر و يكى مؤنث به وفق يكديگر آفريده است و گرنه نوترون و پرتون چه دانند كه اين و آن بدين خلقت شگفت جفت موافق يكديگر ساخته شوند .

خلاصه نظر بلند ارسطو به امضاى امام صادق عليه السلام در حديث بالا چنين است : اتفاقى و عرضى يكبارگى است , صنع نظام هستى هميشگى است و , صنع هميشگى را صانعى مقدر و مدبر بايد , پس وحدت صنع نظام هستى را صانعى مقدر و مدبر بايد و اين خود برهان صريح قياس منطقى است كه گراميترين بخش دانش ترازوست .

همين راه و روش معلم اول ارسطو را كه از وحدت صنع و تقدير و تدبير نظام احسن عالم مردم را به وحدت صانع مقدر مدبر آن رهبرى كرده است معلم ثانى فارابى نيز در فص نوزدهم فصوص الحكم پيموده است و , ما در شرح آن به نام نصوص الحكم بر فصوص الحكم تذكر داده ايم ( ص 90 ط 1 ) و شيخ رئيس بو على سينا نيز در فصل چهاردهم مقاله نخستين طبيعيات شفاء ( ج 1 ص 29 چاپ سنگى ) همين سبك و شيوه ارسطو را پيش كشيده است كه ما بالعرض و بالاتفاق يكبار است نه دايمى . بلكه عارف رومى در دفتر اول مثنوى همين سان گفته است كه :

هيچ گندم كارى و جو بر دهد *** ديده اى اسبى كه كره خر دهد