و در همين فصل سخن از حركت انتقالى زمين را نيز پيش كشيده است , و هر دو قول را رد كرده است , و لكن حق همانست كه بيرونى گفته است .

كوتاهى سخن اين كه پيش از بطليموس اسكندرى , دانشمندانى چون ارسطرخس ساموسى , و فيثاغورس حكيم , و هيپارك ابرخس و غير هم قائل بحركت وضعى زمين , حتى قائل بحركت انتقالى آن نيز بوده اند , و صاحب مجسطى در فصل ياد شده قول بحركت زمين را مطلقا رد كرده است تا اين كه در اسلام دانشمندانى چون ابو سليمان سجستانى , و ابوسعيد سجزى و غير هما , همان عقيدت دانشمندان پيش از بطليموس را تصويب كرده اند . تا اين كه ابوريحان بيرونى در مقام جمع بين دو قول ياد شده برآمده است كه چه زمين را متحرك بدانيم و چه ساكن , بايد در مقام اعمال رصدى و هيوى آن را ساكن فرض كنيم تا حركات و اوضاع كواكب را نسبت بدان بدست آوريم . و اين مطلب شريف و قول قويم را يكى از دانشمندان رياضى فرانسوى نيز در مقالتى بعنوان مقدمه بر رساله تقويمى خود آورده است كه ما هر چند زمين را متحرك به حركت وضعى و انتقالى مى دانيم , ولى در اعمال رصدى بايد آن را ساكن انگاريم آنگاه حركات و اوضاع ستارگان را نسبت بدان تحصيل كنيم .

ولى شگفت از مثل صاحب جامع بهادرى است كه ابرخس و ارسطرخس را با بطليموس در سكون ارض به يك عقيدت دانسته است چنانكه در حرز اول خزينه پنجم آن گويد :

حركت اولى و حركت كل كه بسبب آن طلوع و غروب و صورت ليل و نهار پيدا ميشود آنرا جمهور حكماى يونان مثل ابرخس و ارسطرخس و بطليموس و تابعان ايشان بفلك الافلاك اسناد مى كنند و مى گويند كه ارض در وسط عالم ساكن است و فلك الافلاك قريب به يك شبانه روز دوره تمام مى كند الخ . ( ص 461 ط 1 هند )