نام کتاب : دروس هيئت و ديگر رشته هاي رياضي نویسنده : حسن زاده آملي، حسن جلد : 1 صفحه : 129
ارتفاع اصغر بگيريم عرض بلد حاصل شود چه قوسى از نصف النهار كه مابين قطب
معدل النهار و قطب اول سموت از جانب اقرب بقدر عرض بلد است , و ظاهر است
كه آن بقدر مجموع ارتفاع اصغر و بعد قطب است از اين مدار , پس چون ارتفاع اصغر
با ارتفاع اعظم جمع كنند قوسى حاصل شود از نصف النهار كه بقدر مجموع ضعف
ارتفاع اصغر و ضعف بعد قطب از مدار بود , پس اين مجموع را تنصيف كنند ,
باقى ماند قوسى مساوى مجموع ارتفاع اصغر و بعد قطب از مدار , و آن عرض بلد
است . و اگر ارتفاع اصغر را از ارتفاع اعظم نقصان كنند , و نصف باقى را بر
ارتفاع اصغر افزايند , يا از ارتفاع اعظم نقصان كنند , عرض بلد حاصل آيد چه
تفاوت ميان اين عمل و عمل اول به حسب ظاهر است و مال هر دو يكيست . و اگر
ثابته اى ابدى الظهور از سمت الرأس در جانب قطب خفى گذرد , بجاى ارتفاع
اعظم تمام او تا نصف دور مستعمل بايد داشت و عمل به پايان رسانيد يعنى
ارتفاع
اعظم را از نصف دور نقصان كنند و آنچه باقى ماند با ارتفاع اصغر جمع كنند و
نصف مجموع بگيرند حاصل عرض بلد بود . و اگر مجموع ارتفاع اعظم و اصغر را از
نصف دور اسقاط كنند , و نصف باقى را با ارتفاع اصغر جمع كنند , عرض بلد حاصل ش
ود . و در معرفت
عرض از ثابته , احتياج به معرفت ميل كلى نيست . و نيز تحصيل عرض بلد باين
وجه ممكن است كه در يكشب بوقوع انجامد , به خلاف تحصيل عرض بطريق اول كه آن
در كم از شش ماه ميسر نشود]( .
اين بود آنچه از كلام بيرجندى در اينمقام كه نقل كرده ايم , و توضيحا گوييم كه
( : قوسى كه از نصف النهار مابين قطب معدل النهار و قطب اول سموت از جانب
اقرب افتد بقدر عرض بلد است) همان ارتفاع قطب معدل النهار است , چنانكه
در درس 28 گفته ايم كه دو قطب دائره اول السموت دو نقطه شمالى و جنوبى بر
دائره افق بود , و ظاهر است كه آن بقدر مجموع ارتفاع اصغر كوكب ابدى الظهور
و بعد قطب معدل از مدار آن كواكب است . و ضعف ارتفاع اصغر بدين جهت است كه
ارتفاع اصغر يكبار به تنهايى اخذ شده است , و يكبار در ضمن ارتفاع اعظم . و
ضعف بعد قطب از مدار بدين جهت است كه در ارتفاع اعظم ,
نام کتاب : دروس هيئت و ديگر رشته هاي رياضي نویسنده : حسن زاده آملي، حسن جلد : 1 صفحه : 129