4 ـ در زمان رسول خدا ديه و خونبهاى نصرانى و يهودى به اندازه ديه و خونبهاى مسلمان بوده ولى در زمانهاى بعد اين حكم تغيير كرد . مالك بن انس اصبحى پيشواى مذهب مالكى و احمد بن حنبل شيبانى پيشواى مذهب حنبلى ديه و خونبهاى آنها را نصف ديه مسلمانان قرار داده و محمد بن ادريس شافعى پيشواى مذهب شافعى ديه آنها را در يك سوم ديه مسلمانان قرار داده است . در حالى كه ابوحنيفه پيشواى مذهب حنفى ديه آنها را مانند ديه مسلمانان مى دانست [2] .

فقهاى اهل سنت و قانون تحول اجتهاد

اكنون برخى از فتاوايى را كه مصلحت انديشى و تحول احوال در آنها نقش داشت از محققان و فقهاى ديگر اهل سنت بيان مى كنيم .

1 ـ ابن قيم جوزى از استاد خود ابن تيميه چنين نقل مى كند با برخى از پيروانم در دوران تاتار به گروهى از ايشان گذر كرديم كه شراب مى نوشيدند . يكى از همراهان من به آنان اعتراض كرد . من به او ايراد كردم و گفتم خداوند آشاميدن شراب را بدين جهت منع كرده است كه مردم را از ياد خداوند و نماز باز مى دارد پس ايشان را به حال خودشان واگذاريد [3] .

2 ـ حكم برخى از عالمان پيرو ابوحنيفه به ضمان غاصب نسبت به منافع ملكى كه غصب كرده با اينكه او قائل به اين ضمان نبوده است [4] و اين تغيير بر اساس مصلحت دوران بود .

3 ـ حكم به ضمان اجير در صورتى كه مال در دست او تلف شود , با اينكه يد امانى ضمان ندارد . [5] و اين حكم بدين جهت بود كه در حفظ مال مردم كوتاهى مى شد