بنابراين نخستين كسى كه درهاى اجتهاد را به گونه اى علمى و فنى گشود و در اين زمينه كتاب تأليف و تدوين نمود ابن ابى عقيل عمانى بوده است .

علماى قبل و بعد از ابن ابى عقيل :

اكنون مناسب است برخى از عالمان پيش از ابن ابى عقيل و نيز آنها كه پس از او در مقام بيان احكام شرعى از محدوده نظر نصوص خارج نمى شدند و به ظاهر آنها بسنده مى كردند يادآور شويم :

عالمانى كه پيش از ابن ابى عقيل در مقام بيان احكام شرعى از محدوده نقل نصوص خارج نمى شدند عبارتند از :

1 ـ على بن ابراهيم قمى , صاحب تفسير , در كتاب شرايع . وى استاد مرحوم كلينى بود ( رجال نجاشى , ص ( 183

2 ـ وهب بن حفض جريرى در كتاب شرايع .

3 ـ يونس بن عبدالرحمان در رساله خود .

و جز اينها و بر كتابهاى اينان در آن عصر اصل , مصنف , نوادر , جامع و . . . اطلاق مى شد .

و اما عالمانى كه پس از وفات ابن عقيل در مقام بيان احكام بر نقل نصوص بسنده مى كردند عبارتند از :

1 ـ على بن موسى بن بابويه قمى ( م 329 ) در رساله شرايع . شهيد اول در كتاب ذكرى ( ص 4 , ط قديم ) مى گويد : (( زمانى كه اصحاب در مقام پاسخ , نصى نمى يافتند تمسك مى جستند به آنچه كه در رساله شرايع مى يافتند ( و مطابق آن حكم را بيان مى نمودند ) و اين بدين جهت بود كه فتواى او را در رساله مذكور , همانند روايت مى دانستند , به دليل حسن ظنى كه به او داشته اند (( .

معروف است اين رساله همان رساله شرايع است كه براى فرزندش شيخ صدوق