2 . أولين تصريح به اينكه عقل يكى از أدله است أز مرحوم ابن ادريس ( قده ) است كه مى فرمايد[ : ( فاذا فقدت الثلاثة فالمعتمد فى المسألة الشرعية عند المحققين ألتمسك بدليل العقل]) [4] . هنگامى كه در يافتن حكم شرعى دستماناز كتاب و سنت و اجماع كوتاه شد , نوبت به دليل عقل مى رسد يعنى : اگر دليل عقلى اقامه شد كه اين شىء مصلحت ملزمة دارد , حكم به وجوب يا عمل مطابق آن مى كنيم , و اگر دليل عقلى بر اين أمر اقامة شد كه در متعلق اين شىء مفسدهملزمة هست , حكم به حرام بودن شىء يا ترك آن مى شود .

3 . مرحوم محقق ( رحمة الله عليه ) أدله أحكام را به دو قسم تقسيم مى كنند . بعضى از اين أدلة متوقف به خطاب است كه خود منقسم به[ ( لحن الخطاب]) و[ ( دليل الخطاب]) و[ ( فحوى الخطاب]) مى شود , و در قسم ديگر مى فرمايد كه[ : ( ما ينفرد العقل بالدلالة عليه]) [5] .

بر پايه اين تقسيم , در بعضى از امور نياز به خطاب نيست و عقل نسبت به دلالت بر آن متفرد است , مانند[ ( ردالوديعة]) كه عقل در وجوب[ ( رد وديعة ]) متفرد است , و نيز حسن صدق و انصاف و قبح ظلم و كذب . اين امورضرورى اند و عقل دال بر آنهاست و نياز به كتاب نيست .

شهيد أول ( رضوان الله تعالى عليه ) نيز مانند محقق به همين مطلب اشارة فرموده است .

بدين ترتيب , ملاحظه مى شود كه شيخ مفيد ( ره ) اصول عقل را جزء أدله أربعة نشمرده و فرموده است كه[ ( و هو سبيل الى معرفة]) . . . , و بنابراين ازاحتمالات چهارگانه احتمال چهارم را اختيار كرده است كه عقل نه عرضا دليل است و نه طولا و نه ناظر به امور عقلايى است ( در مقام تفصيل ميان تعبديات و امور عقلايى ) . پس , تنها ارائه طريق مى كند و ارشاد به حكم شرع , يعنى ما با حكم عقل به حجيت[ ( قرآن]) و دلايل أخبار مى رسيم .