سپرى شدن سه دوره چهل روزه، و وارد شدن به ماه پنجم از عمر جنين، اشاره شده است. [1] از حركتِ آشكار و گريستن (استهلال) يا شنيدن صداى جنين نيز به عنوان نشانه‌هاى فيزيكى و جسمانى، براى زنده بودن جنين به هنگام تولد نام برده شده است. [2]

به هر روى، سنجه و ميزان پيدايى حيات، دميده شدن روح و پديد آمدن خلقى دگر [3] پس از تكميل جنبه جسمانى جنين خواهد بود، نه زندگى نباتى (سلولى) جنين كه از اولِ تكوين آن موجود بوده است.

از سوى ديگر، تشخيص لحظه جدايى روح از بدن و تعيين دقيق زمان مرگ- برخلاف آغازحيات- كار چندان آسانى نيست؛ چه اينكه اكثر معيارهاى فقهى كه در اين زمينه بيان گرديده، عرفى بوده و مربوط به علائم نعشى است؛ يعنى تغييراتى كه پس از مرگ، به تدريج، در جسد هويدا مى‌گردد و با مشاهده و حس، قابل درك هستند و لذا در مبحث حاضر، راهگشا نخواهد بود؛ علايمى از قبيل: انخساف الصدغين (گود شدن شقيقه‌ها)، ميل الأنف (شل شدگى و خميده شدن بينى)، امتداد جلده الوجه (كشيدگى پوست صورت)، انخلاع كفه من ذراعيه (آويزان شدن مچ دست از ساعد)، استرخاء القدمين (سستى و شل شدن پاها) و تقلّص انثيين الى فوق مع تدلّى الجلده (كشانده شدن بيضه به داخل شكم و آويزان شدن پوست آنها) و .... [4]

[1]. رك: محمد بن يعقوب كلينى، الكافى، چاپ دوم، (تهران: دار الكتب الاسلاميه، 1362) ج 6، ص 13- 14؛ همان، ج 7، ص 346.

[2]. همان، ج 7، ص 155؛ محمد بن حسن طوسى، تهذيب الاحكام، (تحقيق سيد حسن موسوى خراسانى)، چاپ اول، (بيروت: دار صعب، 1401 ق)، ج 10، ص 281؛ همو، الاستبصار، (تحقيق سيد حسن موسوى خراسانى)، چاپ سوم، (تهران: دار الكتب الاسلامية، 1390 ق)، ج 1، ص 480.

[3]. المؤمنون (23)، آيه 14.

[4]. جعفر كاشف الغطاء، كشف الغطاء عن مهمات الشريعه الغراء (تحقيق عباس تبريزيان، محمد رضا ذاكرى و عبدالرحيم حلى) چاپ اول، (قم: بوستان كتاب، 1380)، ج 2، ص 256؛ محمدحسن نجفى، جواهرالكلام، چاپ هفتم، (بيروت: دار احياء التراث العربى، 1981 م)، ج 4، ص 25- 24.