به عبارت روشن‌تر، نقش قواعد فقهى در حقيقت، تسهيل فراگيرى و ضبط فروع متشتّت فقهى و امكان بيشتر استحضار ذهنى در مسائل جزئى به هم مرتبط است.

قواعد فقهى علاوه بر آن‌كه براى مجتهدان كارآمد است، براى مقلّدان نيز- در مواردى كه تطبيق آن بر مصاديق آسان باشد- كارآمد بوده و به مكلّف غير مجتهد اين اجازه داده مى‌شود كه حكم شرعى را با توجّه به قاعده فقهى موجود، خود بر مصاديق خارجى آن منطبق نمايد. به عنوان مثال، اگر مكلّف در صحت نماز خاصّى پس از اتمام آن شك كرد، با دانستن قاعده فراغ و تجاوز، به صحّت نماز خود حكم مى‌كند.

آغاز پيدايش قواعد فقه را مى‌توان هم زمان با تاريخ نزول آيات فقهى قرآن و تكوين شريعت دانست؛ زيرا، بسيارى از قواعد فقهى ريشه در آيات قرآن دارد؛ مانند، قاعده «لا حرج»، «نفى سبيل» و «لزوم عقد». چنان كه تدوين قواعد فقه نيز هم‌زاد تدوين فقه بوده و فقها در لابه‌لاى مباحث فقهى به تدوين آن پرداخته‌اند. ليكن با اوج‌گيرى فقه اجتهادى در ميان فقهاى شيعه، استفاده از قواعد فقهى همراه با تبيين آن قواعد رونق گرفت. به همين جهت، به مرور زمان سعى شد كه قواعد فقهى را از ميان كتاب‌هاى فقهى واصولى گردآورى و به صورت مستقل ارائه نمايند.

از آن زمان تاكنون، فقها و اصوليين ارجمند، اين راه را ادامه داده و قواعد فقهى را در كتاب‌هاى مستقلّى‌ [1] مورد بحث و بررسى قرار داده‌اند؛ و در كنار تدريس علوم: فقه، اصول، تفسير و... قواعد فقهى نيز تدريس مى‌شود.

كتابى كه پيش رو داريد، از سلسله بحث‌هايى است كه در مورد يكى از قواعد مهم‌

[1]. به عنوان نمونه مى‌توان به كتاب‌هاى زير اشاره نمود:

«جامع الفوائد فى تلخيص القواعد»، تأليف: ابوعبداللَّه فاضل مقداد سيورى رحمه الله؛ «تمهيد القواعد الأصوليّة والعربيّة لتفريع فوائد الأحكام الشرعيّة»، تأليف: زين‌الدين بن على بن احمد عاملى رحمه الله؛ «القواعد الستّة عشر»، تأليف: شيخ جعفر كاشف الغطاء رحمه الله؛ «الأصول الأصليّة والقواعد الشرعيّة»، تأليف: سيّد عبداللَّه شبّر رحمه الله؛ «عوائد الأيّام»، تأليف: مولى احمد نراقى رحمه الله؛ «المقاليد الجعفريّة فى القواعد الإثنى عشرية»، تأليف: محمّدجعفر استرابادى رحمه الله؛ «عناوين الأصول»، تأليف: سيّد ميرعبدالفتّاح حسينى مراغى رحمه الله؛ «بلغة الفقيه»، تأليف: سيّدمحمّد بحرالعلوم طباطبائى رحمه الله؛ «القواعد الفقهيّة»، تأليف: سيّد محمّدحسن بجنوردى رحمه الله؛ «القواعد الفقهيّة»، تأليف: شيخ محمّد فاضل لنكرانى رحمه الله؛ و كتاب‌هاى ديگرى كه در همين رابطه نوشته شده‌اند.