نكاتى در مورد آيه شريفه‌

نكته اوّل: نتيجه‌اى كه از آيه شريفه گرفتيم، اين شد كه احتمال دوّم بر احتمال اوّل ترجيح دارد و اين معنا كه بگوييم‌ «مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مّنْ حَرَجٍ» مربوط به تيمّم است، ارجحيّت دارد. اما سؤالى كه مطرح مى‌شود اين است كه آيا از اين آيه شريفه، قاعده لاحرج به نحو كلّى- در مورد هر عمل و تكليفى- استفاده مى‌شود يا آن كه آيه شريفه فقط مربوط به مسأله وضو و غسل است؟

در مقام پاسخ، اگر بتوان گفت‌ «مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مّنْ حَرَجٍ» به عنوان علّت در اين آيه شريفه بيان شده است و عنوان تعليل دارد، نتيجه اين مى‌شود كه هر تكليفى به حدّ حرج برسد، خداوند آن را نخواسته است؛ چه آن كه «العلّة تعمّم»، علّت عموميّت دارد و منحصر به مورد خودش نمى‌شود. از ظاهر كلام بسيارى از فقها استفاده مى‌شود كه‌ «مَا يُرِيدُ اللَّهُ» عنوان تعليل دارد؛ به همين جهت، آن را به ساير موارد و احكام تسرّى مى‌دهند و از اين آيه شريفه به عنوان يكى از ادلّه لاحرج نام مى‌برند. [1] به نظر ما، على رغم تمام استدلالات موجود در كلمات علما و فقها مبنى بر آن كه از آيه شريفه ضابطه كلّى استفاده مى‌شود، اين اشكال وجود دارد كه در مورد آيه شريفه‌ «مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدّينِ مِنْ حَرَجٍ» [2] روايات متعدّدى ذكر گرديد كه ائمّه معصومين عليهم السلام در آنها به اين آيه در مورد قاعده لاحرج استدلال كرده بودند؛ امّا در مورد آيه شريفه‌ «مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مّنْ حَرَجٍ»، روايتى وجود ندارد كه ائمّه اطهار عليهم السلام به اين آيه براى لاحرج استدلال نموده باشند؛ هر چند در برخى از روايات،

[1]. ر. ك: العلّامة الحّلى، منتهى المطلب فى تحقيق المذهب، ج 3، صص 30 و 85؛ ابن‌فهد الحلّى، مهذّب البارع، ج 1، ص 77؛ السيّد محمّد العاملى، نهاية المرام، ج 2، ص 69؛ بهاءالدين محمّد بن الحسين العاملى، مشرق الشمسين و اكسير السعادتين، صص 336 و 340 و 344؛ الشيخ يوسف البحرانى، الحدائق الناضرة، ج 4، صص 241 و 262 و 276؛ مولى احمد النراقى، عوائد الأيّام، ص 58؛ الشيخ مرتضى الأنصارى، كتاب الطهارة، ج 2، ص 338.

[2]. سوره حجّ، آيه 78.