جدل).

«قياس جدلى از مقدمات مشهور فراهم مى‌آيد. و استقراء آن يا مستوفى به حسب ظاهر است يا بحسب دعوى» (شفا، برهان، ص 8).

قياس خطابى‌

(- خطابه).

«اما مشهورات به ظاهر و مقبولات و مظنونات، مقدمات قياس خطابى بوند» (دانشنامه، ص 132).

قياس خلف‌

قياسى كه در آن مطلوب را از راه ابطال نقيض آن به اثبات رسانند. به‌اين‌ترتيب كه از نقيض مطلوب و مقدمه‌اى محقّق قياسى فراهم مى‌آورند كه منجرّ به نتيجه‌اى باطل و ظاهر الفساد شود، تا معلوم سازند كه علّت منجرّ شدن اين قياس به نتيجه غلط همان نقيض مطلوب بوده. و چون ابطال نقيض مطلوب معلوم شد، درستى مطلوب معلوم مى‌شود. (- برهان خلف، ص 47). (-/ قياس مستقيم).

قياس راست‌

(- قياس مستقيم).

قياس سوفسطائى‌

(- قياس مغالطى) (- سفسطه).

«و اما مقدمات و هميّات و مشبّهات مقدمات قياس سوفسطائى و مغالطى بوند» (دانشنامه، ص 131).

قياس شعرى‌

قياسى كه مقدمات آن از مخيلات فراهم آمده باشد (- شعر).

«و اما مخيّلات مقدمات قياس شعرى‌اند و آن را خاصه كتابى است» (دانشنامه، ص 133).

قياس ضمير

قياسى كه كبراى آن محذوف باشد. مانند قياس ذيل:

جيوه فلز است- پس هادى الكتريسيته است.

حذف كبرى گاه به سبب شدت وضوح است، مانند «خط ا ب، و ا ج هردو شعاع دايره‌اند، پس مساويند» و گاه براى اينكه به كذب آن توجه نيابند مانند اين قياس كه «فلانى با دشمن سخن مى‌گويد، پس خائن است».