5. پاسخ علامه طباطبائى

استاد علامه طباطبائى(رحمه الله) آن گاه كه درباره قضا و قدر سخن مى گويد يادآور مى شود كه قضا و قدر مايه جبرى گرى نيست آن گاه سخنش به تعريف فعل اختيارى مى رسد و آن گاه آن را چنين تعريف مى كند:هرگاه فعلى از انسان سر مى زند، هرگاه آن را به علت تامه فعل سنجيديم اعم از فاعل و شرايط زمانى و مكانى، فعل حالت ضرورى به خود مى گيرد، زيرا هر فعلى نسبت به علت تامه خود ضرورت «بالقياس الى الغير>» دارد و اما اگر آن فعل را به برخى از اجزاى علت تامه سنجيديم، فعل حالت امكان و غير ضرورى به خود مى گيرد و به اصطلاح از حدّ امكان تجاوز نمى كند.[1]

مناقشه پاسخ

مسئله ضرورى و ممكن بودن فعل مسئله اى است و اختيارى بودن و جبرى بودن فعل موضوع ديگرى است، در مورد نخست آنچه بيان كرده اند بى نهايت صحيح است و آن كه هرگاه فعل را به علّت تامه بسنجيم ضرورى الوجود مى شود و اگر به علت ناقصه بسنجيم ممكن الوجود مى شود، امّا اين مطلب مشكل جبر را حل نمى كند، و آن اين كه هرگاه فعل با تمام اجزاى علتش كه يكى از آنها اراده فاعل است تحقق پذيرد آيا اين تحقق اختيارى است يا خارج از آن، هرگاه اراده را اختيارى بدانيم كه صحيح نيست فعل