در اين كه فخر رازى مرد انديشمندى بوده جاى سخن نيست، ولى اصرار او بر تشكيك سبب شده است كه بسيارى از انديشه هاى او بى پايه و بى ارزش باشد. اگر او در شيوه تعلق علم خدا
به صدور هر فعلى از فاعل، مى انديشيد چنين حرف گزافى را نمى زد، ولى چون در شيوه تعلق علم خدا درست نينديشيده، آن
را قلعه محكم و دژ استوارى براى جبرى گرى تصوّر كرده است. اينك ما شيوه تعلق علم الهى را به صدور افعال از موجودات، توضيح مى دهيم سپس خواهيم ديد كه شبهه، خود به خود مرتفع شده است.

فعل اختيارى و فعل اضطرارى

انسان، قطع نظر از تعلق علم الهى به افعال او، مبدأ دو نوع كار است:

1. فعل اختيارى: فعلى كه انسان بخواهد انجام مى دهد و نخواهد انجام نمى دهد. هيچ انسانى نمى تواند صدور اين نوع كارها را منكر باشد. معلّم و راننده و كارگر و كارفرما در فعل خود مختار و آزادند، روزى روى مصالحى سر كار مى روند، و روز ديگر نمى روند.

2. فعل اضطرارى: فعلى كه انسان بخواهد يا نخواهد از انسان سر مى زند، مانند رعشه افراد بيمار، كه پيوسته دست و پا و ديگر اعضاى شان مى لرزد.