مسير و جريان را تغيير دهد. مردم تصور مى كنند كه به واسطه عمل اجتماع مى توانند جريان تاريخ را عوض كنند ولى آنان به خاطر نداشتن شناسايى تاريخى، در اشتباهند. آدميان صرفاً در گرو ضرورت تاريخى هستند در واقع ديالك تيك است كه جريان را در اختيار و نظارت دارد.

عين اين سخن را ماركسيسم تكرار مى كند و مى افزايد: آنان نزاع طبقاتى را ايجاد نمى كنند بلكه وجود آن را نشان مى دهند.

اين است مدعى ماركس كه با لحنى جازم، به غيب گويى در گذشته و پيش گويى در آينده پرداخته و برخلاف مكتب خود به اسلوب دينى و پيغمبرانه سخن گفته و فرجام جوامع و جهان را تعيين كرده است.[1]

سرانجام هر دو مكتب، انسان ها را در صحنه تاريخ تماشاگر قلمداد كرده اند نه بازيگر. زمام زندگى اجتماعى آنان به دست ديگرى است نه در دست خود. اين ديالك تيك و جبر تاريخ است كه آفريننده حوادث و وقايع و پديدآرنده نظام ها و روابط اجتماعى است و بس. اگر در گذشته گروهى زمام زندگى انسان ها را به دست قضا و قدر مى سپردند و تقدير الهى را به گونه اى تفسير مى كردند كه هر نوع اختيار و آزادى را از او سلب مى كرد، ماركسيسم به پيروى از هگليسم زمام زندگى و سرنوشت انسان را به دست جبر تاريخ داده و او را از هر نوع مسؤليت فارغ ساخته است و مشروح اين بحث را در «ماترياليسم تاريخى» مى خوانيد.[2]

شگفتى از كسانى است كه به مسئله قضا و قدر سخت ترين