پديده ديگرى كه كامل تر از مجموع آن است منتهى گرديده و تضاد حل مى شود.

براى روشن شدن بحث لازم است نخست از تضاد و تناقض درونى اشياء، كه هگل مدعى آن است، سخن بگوييم، زيرا در نظر او تضاد درونى است كه حركت آفرين و تكامل بخش است، هر چند از نظر ما جريان برعكس است، زيرا حركت است كه در مورد خود، مراتب و درجاتى مختلف كه از آن ها به تضاد تعبير مى آوريم، به وجود مى آورد، از اين جهت ما در تنظيم بحث، تضاد درونى را جلو انداخته، سپس درباره حركت و تكامل همگانى بحث و گفتوگو خواهيم كرد.

تضاد درونى اشياء يا تز و آنتى تز

هگل براى هر پديده اى اعم از خارج و ذهنى، سه دوره مشخصى قائل است كه مى توان از آن ها به تولد، رشد و تركيب نام برد.

وى مى گويد: تمام انديشه هاى انسانى و پديده هاى خارجى در درون خود، جوانه اى از مرگ، يا جوانه اى از تضاد درونى همراه دارد كه به تدريج موجبات نابودى آن را فراهم مى سازد، و همراه با نابودى آن، انديشه و پديده جديدى از آن برمى خيزد.

نخستين مرحله از هر انديشه و پديده اى، مرحله توليد و تحقق پديده است كه به آن «تز» مى گويند، آن گاه چيزى نمى گذرد، در ضمن رشد، مخالفتى از درون خود برضد خود برمى انگيزد كه آن را، ضد شئ و آنتى تز مى نامند، سپس پس از مبارزه شئ با ضد خود، از تركيب آن دو، مولود جديدترى كه همراه با مرگ پديده و انديشه نخست است به