بسيارند، همچو: ماضى و مضارع و امر و نهى و مصدر تخفيفى و اسم فاعل و اسم مفعول و صيغه مبالغه و صفت مشبّهه و غيره الاّ اين كه در اينجا تنها به بيان چهار آخرى پرداخته و تفصيل هريك از ساير اقسام را به موقع مناسب خود محوّل مى داريم:

]قسم[ اوّل: اسم فاعل كه از امر حاضر مشتقّ بوده و موضوع است براى ذاتى كه معنى مصدرى بر سبيل حدوث با او قائم باشد يعنى دلالت مى كند بر اين كه آن معنى از ذاتى ناشى شده بعد از آن كه نبوده است و آن را دو صيغه است و بس. مفرد: گوينده; و جمع: گوينده ها; و علامت مشهوره آن دو تا است:1) ان 2) نده كه هردو را در آخر امر حاضر آورده و حرف آخرش را مفتوح سازند: افتان و خيزان و رونده و دونده; و علامت دويّمى بيشتر مفيد معنى حالت و ثبوت و دوام و معنى صفت مشبّهه را ـ چنان كه خواهد آمد ـ اولى و انسب است: گريان آمد و خندان رفت; و گاه باشد كه حرف «ه» را از آخر علامت دويّمى به حكم ضرورت حذف نمايند:

ره تنگ عشق است پست وبلند *** ولى چون دَم ارّه باشد بُرند

بلكه گاه است كه به قرينه مقام، اصل علامت را حذف نمايند: سخن گوى و جنگ جوى; بلكه در اسم فاعل مركّب، ذكر علامت مخلّ فصاحت مى باشد و بعضى از ادبا چند علامت ديگر از براى فاعليّت ذكر كرده كه خالى از مناقشه نيست و ما هم اوّلا به تعداد آن ها پرداخته و بعد از آن، به تنقيد اجمالى آن ها مى پردازيم:

1) «الف مفرده»: دانا و گويا.

2) «با» كه با اسمى مركّب گشته و مفيد معنى اسم فاعل باشد: باخبر و باهوش.

3) «بان» در مثل باغبان و نگهبان.

4) «بى» همچو: بى سيموزر.

5) «چه» و «چى» همچو: توتونچى و كاغذچه و غيره.

6) «دار» همچو: مالدار.

7) «سار» مانند شرمسار.

8) «گين» در غمگين و خشمگين.

9) «مند»: خردمند و ارجمند.

10) «نا»: نامرد و ناهموار.

11) «ناك»: خشمناك و غمناك.

12) «وار»: سوگوار.

13) «ور»: دانشور.

14) «وند»: طالعوند.

15) «ياى مفرده معروف» در غوغائى و سودائى.

و مخفى نماند كه هر يك از اين ادوات مزبوره ـ چنانچه در مبحث حروف خواهد آمد ـ از براى معنى معيّنى