گفت:او آن خداست[135-پ]كه شب و روز را متتابع كرد،يجيء كلّ واحد منهما خلف صاحبه،تا هريكى از آن به دنبال صاحبش مى‌آيد.

عبد اللّه عبّاس و قتاده و حسن گفتند:خلفة اى خليفة،هريكى از شب و روز خليفه و عوض صاحبش است [1]تا هركسى را كه كارى دينى يا دنياوى [2]به روز فايت شود به شب تلافى كند،يا به شب فايت شود به روز قضا كند.

قتاده گفت:چنان بايد كه خداى تعالى در اين شب و روز از اعمال شما خير بيند،فانّهما مطيّتان يقحمان النّاس الى آجالهم،و يقرّبان كلّ بعيد و يبليان كلّ جديد و يأتيان بكلّ موعود الى يوم القيامة [3]،اين شب و روز مردمان را به اجل مى‌برند،و هر دورى نزديك مى‌كنند،و هر نوى كهن مى‌كنند،و هر موعودى مى‌رسانند تا به روز قيامت.

شقيق گفت:مردى به نزديك يكى از صحابه آمد و گفت:دوش مرا نماز فايت شد،گفت:امروز قضا كن،فانّ اللّه تعالى جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهٰارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرٰادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرٰادَ شُكُوراً .

مجاهد گفت معنى آن است كه:جعل كلّ واحد [4]منهما مخالفا لصاحبه،هريكى را از ايشان مخالف صاحبى [5]كرد،اين روشن است و آن تاريك،اين سپيد است و آن سياه.

ابن زيد گفت:يعنى متعاقبان [6]،چون اين برود آن بيايد،چون آن برود اين بيايد،و گفت:دليل اين تأويل،قول زهير است كه گفت-شعر:

بها العين و الآرام يمشين خلفة و اطلاؤها ينهضن من كلّ مجثم
مقاتل گفت،معنى آن است كه:شب براى آسايش و خواب است و روز براى كار و معاش،هركه را خواب به شب فايت شود به روز بخسپد،و هركه را كار به روز فايت شود به شب بكند [7]. لِمَنْ أَرٰادَ أَنْ يَذَّكَّرَ ،آن را كه خواهد كه ذكر خداى