معنى حرمان [1]از زيادت الطاف كه در حقّ مؤمنان كند،كه در حقّ كافران راست نيايد،لمقامهم على كفرهم،چنان كه گفت: وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً... [2]،دگر به معنى اذهاب از راه بهشت،چنان كه در وجوه هدايت،يكى هدايت به راه بهشت و ثواب است.و«افعل»را وجوهى باشد كه برآن تفسير دهند، يكى از آن به معنى حكم گويند:أفلس [3]القاضي فلانا اذا حكم بافلاسه،قاضى فلان كس را مفلس بكرد،معنى آن باشد كه حكم بكرد به افلاس او.دگر به معنى تسميت [4]،چنان كه:اكفرته و افسقته [5]،يعنى نامش نهادم و كافر و فاسقش خواندم،چنان كه كميت گفت:

فطائفة قد اكفروني بحبّكم و طايفة قالوا مسيء و مذنب
دگر به معنى وجدان او برآن صفت،يقال:اضلّ فلان بعيره،اى وجده ضالاّ.و ما دانيم كه هيچ‌كس شتر گم نكند،و لكن از او گم شود،چنان كه شاعر گويد:

هبونى امرءا منكم اضلّ بعيره له ذمّة انّ الذّمام كبير
نبينى كه در بيت دگر [6]گفت:

و للصّاحب المتروك اعظم حرمة على صاحب من ان يضلّ بعير
دگر به معنى ترك تعهّد و تخليت از ميان او و ميان آن فعل كه در وى باشد تا عند آن ضلال حاصل شود،چنان كه گويند [7].افسد زرعه إذا خلاّه من السّقى و العمارة.و هركسى كه زرّى مشكوك [8]دارد بر آتش نهد سياه شود،گويند:افسد ذهبه،و آن افساد نه او كرده باشد،آن خود در زر بوده باشد،و لكن به فعل او ظاهر شده باشد.اين جمله وجوه روا بود كه با خداى تعالى اضافت كنند.

فامّا،به معنى خلق ضلال در او يا منع او از ايمان يا دعوت به اضلال يا به طريق تلبيس ادلّت،اين بر خداى تعالى روا نباشد،براى آن‌كه قبيح است،و خداى