شده است و ببديهه عقل معلوم است كه نظام عالم وجود و انتظام احوال آن بدون وحدت الهى ميسر نميشود هرگاه تعدد دو كدخدا در خانه‌اى و دو حاكم در شهرى و دو پادشاه در مملكتى باعث اختلال اوضاع آنها گردد چون تواند بود كه احوال آسمانها و زمين و كارخانه ايجاد باين وسعت بدو اله منتظم تواند شد بلكه باندك تأملى معلوم ميشود كه جميع عالم باعتبار ارتباط ان باجزاء يكديگر بمنزله يك شخص است و همچنانكه عقل تجويز نميكند كه دو نفس متعلق بيك بدن باشد تجويز نميكند كه دو اله مدبر عالم باشد- محقق دوانى گفته است كه اگر كسى ديده تبصر و اعتبار بگشايد و گرد سر و پاى عالم برآيد از مفتتح آنكه عالم روحانات است تا آنكه منتهاى عالم جسمانياتست همه را يك سلسله مشبك منتظم بيند بعضى در بعضى فرو رفته و هر يك بتالى خود مرتبط چنانچه پندارى يك خانه است و بر اصحاب بصيرة نافذه مخفى نيست كه مثل اين ارتباط و التيام جز بوحدت صانع صورت انتظام نپذيرد چنانچه از ملاحظه صناع متعدده متبصر تيزهوش را اين معنى منكشف گردد كه با وجود آنكه بحقيقت موجد همه يكى است چه نزد محققان اهل دانش و بينش مقرر است كه مؤثر حقيقى در همه اشيا جز واحد احد نيست بواسطه آنكه مصور صور مختلف است بسى منافرت و مناكرت ميان مصنوعات ايشان ظاهر ميگردد و از ملاحظه اين معنى و اخوات آن متفطن هوشمند را معلوم گردد كه اين چنين وحدت و انتظام كه در اجزاء عالم واقع است جز بوحدت صانع آن نميتواند بود چنانچه مضمون آيه كريمه‌ لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا مبنى از آنست و اهل اعتبار را ادنى تنبيهى كافيست كه‌ إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ‌ تمام شد سخن محقق دوانى و از تحقيقات سابقه معلوم شد كه همچنانچه وجود صانع بديهى و فطرتيست وحدت او نيز بديهى و فطرتى است و همگى رو بيك اله دارند و مقيم يك درگاهند و اتفاق عقول مستقيم بر اين معنى واقع است و اكثر ثنويه نيز مبدأ اصلى را يكى ميدانند و ميگويند كه نور و يزدان قديم است و ظلمت و اهرمن از او بهم‌رسيده حادث است و قليلى از ايشان بظاهر اظهار قدم هر دو ميكنند و در باطن اگر اندك تأملى كنند اذعان بوحدت ميكنند و ترهات واهيه ايشان را هر جاهلى بشنود بطلان آنها را بالبديهه ميداند و ذكر آنها موجب تطويل كلام است و حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرموده كه اگر خداى ديگر ميبود بايست كتابها و رسولان او نيز نزد ما آيد و اين برهانيست قاطع زيرا كه واجب الوجود بايد قادر بر كمال و فياض مطلق باشد هرگاه يك خدا صد و بيست و چهار هزار پيغمبر براى معرفت و عبادت خود بفرستد و خلق را هدايت كند كه اگر العياذ باللّه خداى ديگر ميبود او نيز بايد پيغمبرى براى شناسانيدن‌