ه‌-فاعل قريب كه مباشر فعل است يعنى ميان آن و فعلش فاصلۀ نباشد در مقابل فاعل بعيد و متوسط.

و-فاعل ناقص كه در فاعليت خود محتاج بآلت و حركاتى باشد تا مهيا براى صدور فعل شود در مقابل فاعل كامل.

ز-فاعل بسيط كه احدى الذات باشد در مقابل فاعل مركب مانند ذات حق تعالى.

(از اسفار ج 1 ص 158،164، 175-مبدأ و معاد ص 97).

خلاصه كلام فلاسفه فاعل را بر حسب تقسيم اوليه بدو قسم منقسم كرده‌اند يكى فاعل مختار و ديگرى فاعل موجب و قوۀ فاعله بقوه محركۀ عضلانى ميگويند كه قوۀ عامله هم مينامند ابو البركات گويد:

فاعل به چيزى گويند كه در امرى تأثير كند و تأثير آن سبب استحالۀ متأثر شود و آنچه فعل ازو صادر ميشود فاعل گويند و آنچه اثر فعل در آن واقع ميشود قابل مينامند و قابل همان محل و هيولى و موضوع است براى آنچه از فاعل در آن واقع ميشود«ان الخواص فى عرفهم سموا كل فاعل علة و لم يسموا كل علة فاعلا فكان الفاعل بحسب العرف الاول ما يفعل بحركة و زمان و العلة ما يوجد عنه المعلول فى غير زمان و اعرف منه ما يعنى بالفاعل ما يفعل بقصد طبيعى او ارادى و يعنى بالعلة ما يتبعه وجود الامر من غير قصد منه.» (از المعتبر ج 3 ص 49).

صدرا گويد:فلاسفۀ الهى از كلمۀ فاعل مبدأ و مفيد وجود را اراده ميكنند و فلاسفۀ طبيعى مبدأ حركت را اراده مينمايند.

(اسفار ج 1 ص 165-رسائل صدرا ص 15-رجوع شود به شفا ج 1 ص 23،21-ج 2 ص 527،520)

فاعِلِ اوّل

-كلمۀ فاعل اول گاه اطلاق بر عقل اول و گاه بر نفس اول و گاه اطلاق بر مبدأ المبادى شود(لما كانت الاسباب لا تمر عندهم الى غير النهاية ادخلوا سببا فاعلا اولا باقيا...» (تهافت التهافت ص 211).

(الفاعل الاول الذى فى الغائب فاعل مطلق و الذى فى الشاهد فاعل مقيد.» (تهافت التهافت ص 180 و رجوع به ص 322 و مصنفات بابا ج 1 ص 25 رسالة 3 شود).

فاعِل بِالإرادَة

-(اصطلاح فلسفى) فاعل باراده فاعلى بود كه مبدئيت آن باستناد شعور و علم بود و مقابل فاعل بطبع بود.

(دانشنامه بخش الهيات ص 57- تهافت التهافت ص 158).

فاعِلِ بِالتَّجَلّى

-(اصطلاح فلسفى) فاعل بالتجلى فاعلى است كه علم تفصيلى آن بفعلش قبل از فعلش باشد و فعل او مقرون بداعى نباشد و علم او هم زائد بر ذاتش نباشد و افعالش عبارت از ظهور ذات و تجليات آن باشد چنانكه فاعليت حق تعالى باين معنى است.

(از اسفار ج 1 ص 165).

فاعِلِ بِالتَّسْخير

-(اصطلاح فلسفى) فاعل بتسخير فاعلى است كه منشأ فاعليت أن طبيعت باشد با استخدام قواى قاهره و بعبارت ديگر فاعل بتسخير فاعلى است كه شاعر بفعل خود باشد و لكن فعلش بدون دخالت اختيارش باشد با وجود آنكه از