جهان نيز كافى بود؛ و امّا آنچه در خور بحث است تجمّع مسلمانان پس از شكست است و بازگشت آنان پس از فرار، كه دوباره به سرعت در پيرامون رهبر خود جمع شدند؛ البتّه شهامت و شجاعت شخص پيامبر در اين ماجرا بسيار مؤثّر بود و اثر بسيار بزرگى در نجات مسلمانان از حلقه‌اى كه بر دورشان تنيده شده بود، داشت.

اين نكته هم قابل توجّه است كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم حتّى در زمانى كه روند جنگ به سود دشمن بود نيز ثابت كرد كه رهبر و فرمانده بى‌نظيرى است؛ چه از نظر موقعيّت نظامى و تنظيم سپاه، و چه از نظر تسلّط بر اعصاب حتّى در بزرگترين لحظات خطر.

او بى آن كه درصدد يافتن راهى براى نجات شخص خود باشد، مانند كوهى استوار در ميدان جنگ ايستاد و با صداى بلند، فرياد برآورد كه: «بيائيد به سوى من، من رسول خدا هستم!» و تا صداى روح افزاى او را شنيدند به دورش حلقه زدند.

و همچنين حمله «حَمْراء الاسد» و تعقيب سپاه مكّه، بينش و هوشيارى رهبر اسلام را در طرق هجوم غير مستقيم روشن مى‌سازد.

پيروزى ناگهانى كه سپاه مكّه در جنگ احد به دست آورد، اثر تكان دهنده منفى در نهضت اسلامى مدينه داشت، و شكوه و ابهّت اين نهضت در بين دشمنان (يهود و منافقان) كاستى گرفت؛ تا آنجا كه اين گروه به خود تلقين مى‌كردند تا فرصت را براى حمله به آنها غنيمت شمارند و به همين دليل بود كه پيامبر اسلام به اعمال تند و شجاعانه و در عين حال ناگهانى براى استوارى بناء نهضت خويش دست يازيد.

در همان موقع كه سپاهيان مكّه در «رَوْحاء» كنفرانس بر پا كرده بودند، خبر حركت نيروهاى اسلام به رهبرى پيامبر براى تعقيب سپاه مكّه به آنان رسيد و چون به آنان خبر رسيد كه سپاه محمّد صلى الله عليه و آله و سلم در نهايت شجاعت در نزديكى آنان در «حمراء الاسد» اردو زده است.

دستهايشان فرو افتاد؛ و اراده‌شان شكست؛ و چنين به نظر مى‌رسيد كه از مقابله با مسلمانان عاجزند. البتّه ترس ابوسفيان در اين ميان بيشتر بود؛ ناچار، نامه‌