آرى در اين هنگام ندا دهنده‌اى در ميان آنها ندا مى‌دهد كه لعنت خدا بر ستمگران باد!.

تفسير و جمع‌بندى‌

غم و اندوه جانكاه و حسرت بى‌پايان‌

منظور از آلام و كيفرهاى روحانى مجموعه امورى است كه روح و جان انسان را در فشار قرار مى‌دهد، هرچند تأثيرى در جسم او ظاهراً نداشته باشد، و يا آنكه تأثير دوگانه دارد هم جسم را مستقيماً آزار مى‌دهد و هم روح را.

در نخستين آيه به نمونه‌اى از قسم دوّم برخورد مى‌كنيم، مى‌فرمايد: «كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند، عذابى خوار كننده براى آنها خواهد بود» (وَ الَّذينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَاولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ).

قرآن اينجا در اين باره توضيحى نمى‌دهد كه چگونه اين عذاب، دوزخيان را به ذلّت و خوارى مى‌كشد، همين اندازه اشاره‌اى كلّى به آن نموده است و بسيارى از جنبه‌هاى تحقيرآميز عذاب‌هاى دوزخ را شامل مى‌شود كه مستكبران گردنكش و خودبين را به پايين‌ترين مرحله ذات مى‌كشاند.

بعضى از مفسران مانند «قرطبى» احتمال داده است كه اين عذاب خوار كننده اشاره به سرنوشتى باشد كه مشركان در ميدان جنگ بدر با آن مواجه شدند ولى با توجه به آيه قبل از آن كه سخن از «جنات نعيم» براى مؤمنان مى‌گويد روشن است كه اين آيه اشاره به عذاب خوار كننده دوزخ دارد.

به هر حال اين تعبير كه در آيات متعددى از قرآن مجيد آمده نشان مى‌دهد كه عذاب‌هاى دوزخى آميخته با انواع اهانت‌هاست كه مايه آزار روح و جان نيز مى‌شود، و اين تجسّمى است از تحقيرها و اهانت‌هايى كه آنان نسبت به انبياء الهى و مؤمنان پاكدل و مستضعفان پاكدل و و مستضعفان با ايمان داشتند و بايد در آن روز نتيجه كار خود را به اين صورت ببينند.

در دوّمين آيه سخن از رسوايى دوزخيان است كه آن نيز يك عذاب دردناك معنوى است، اين سخن را از زبان انديشمندان با ايمان (اولوا الألباب) نقل مى‌كند مى‌فرمايد: آنها مى‌گويند: «پروردگارا! هر كه را