مى‌شود.

در اين هنگام حاضران جزع و فزع و بيتابى مى‌كنند، و براى بازگرداندن او تلاش‌هاى بيهوده‌اى به كار مى‌برند، ولى كارى از دست كسى ساخته نيست، چيزى نمى‌گذرد كه انسان محتضر براى هميشه از اين دنيا جدا مى‌شود، و جسم بى‌جانش در گوشه‌اى قرار مى‌گيرد، گويى هرگز اهل اين دنيا نبوده است!

و عجب اينكه طىّ اين مراحل كه گاه طولانى، و گاه با سرعت طى مى‌شود، براى همه وجود دارد، پادشاهان و جبّاران ستمگر مى‌ميرند. همان‌گونه كه مستضعفان و مظلومان مى‌ميرند، بلكه لحظه جان دادن آنها دردناك‌تر است، چرا كه جدا شدن از اموال و مقاماتى كه يك عمر براى آن تلاش كردند و چشم پوشيدن از آنها براى اين دلبستگان به دنياى مادى كار آسانى نيست.

10- تمنّاى بازگشت و جبران!

در لحظه مرگ و جدايى از دنيا هنگامى كه چشم برزخى گشوده مى‌شود و قسمتى از اسرار پشت پرده غيب بر انسان آشكار مى‌گردد و نتيجه اعمال خويش را با چشم مى‌بيند، دست خود را خالى از حسنات، و پشت خويش را سنگين از بار گناهان مشاهده مى‌كند، از گذشته خويش به شدّت نادم و پشيمان مى‌گردد، و به فكر جبران مى‌افتد، در اينجا چنان كه در دهمين آيه مورد بحث آمده رو به سوى فرشتگان قبض ارواح كرده و متوسّل به درگاه خدا مى‌شود، صدا مى‌زند پرورگارا من! مرا بازگردانيد»! (حَتّى‌ اذا جاءَ احَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ).

«شايد گذشته خود را جبران كنم، و عمل صالحى در برابر آنچه ترك كردم بجا آورم» (لَعَلِّى اعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ).

اما سنت پروردگار چنين اجازه‌اى را به هيچ‌كس نمى‌دهد، نه نيكوكاران راه بازگشت و افزايش عمل نيك را دارند، و نه بدكاران راهى به سوى توبه و جبران، لذا به طور قاطع به او پاسخ داده مى‌شود: «نه! هرگز راه بازگشت وجود ندارد» «كَلَّا».

سپس مى‌افزايد: «اين سخنى است كه او با زبانش مى‌گويد و نه با دل» (انَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائَلُها).

تمام مجرمان و جانيان به هنگامى كه گرفتار چنگال مجازات مى‌شوند چنين سخنانى بر زبان جارى‌