مى‌كنند، ولى به محض اينكه امواج بلا فرو بنشيند. غالباً برنامه‌هاى سابق تكرار مى‌شود.

قابل توجه اينكه مخاطب در «رَبّ» ذات پاك پروردگار است، ولى در «ارْجِعُونِ» (مرا باز گردانيد) ضمير به صورت جمع آمده.

مفسّران گفته‌اند: اين به خاطر احترام و تعظيم نسبت به مقام حق است، و يا واقعاً مخاطب، فرشتگان پروردگارند، كه به صورت گروهى براى قبض ارواح مى‌آيند.

اين معنا نيز ممكن است كه نخست دست به دامن لطف پروردگار مى‌زند، و سپس روى خود را به فرشتگان كرده و تقاضاى بازگشت مى‌كند. [1]

شبيه همين معنا در آيه 10 سوره منافقون نيز آمده است كه مى‌فرمايد: «از آنچه به شما روزى داده‌ايم در راه خدا انفاق كنيد پيش از آنكه مرگ يكى از شما فرا رسد و بگويد: پروردگار من! چرا (مرگ) مرا مدّت كمى به تأخير نينداختى تا صدقه دهم و انفاق كنم و از صالحان باشم» (وَ انْفقُوا مَمّا رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ انْ يَأْتِىَ احَدَكُمْ الْمَوْتُ فَيَقُولُ رَبِّ نَوْلا اخّرْتَنى الى‌ اجَلٍ قَريبٍ فَاصَّدَّقَ وَ اكُنْ مِنَ الصّالِحينَ).

در اينجا در ذيل اين آيه نيز به صورت ديگرى به آنها پاسخ منفى داده مى‌شود، مى‌فرمايد: «خداوند هرگز مرگ كسى را هنگامى كه اجلش فرا رسد تأخير نمى‌اندازد، و خداوند به آنچه انجام مى‌دهيد آگاه است» (وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً اذا جاءَ اجَلُها وَ اللَّهُ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

از آيه 28 سوره انعام نيز استفاده مى‌شود كه مجرمان همين سخن را در كنار دوزخ مى‌گويند، و از آنجا كه از موضوع بحث خارج است فعلًا از شرح آن صرف نظر مى‌كنيم.

نتيجه بحث‌

از مجموع آنچه در آيات و عناوين دهگانه بالا آمد نگرشى را كه قرآن بر مسأله مرگ از زواياى مختلف دارد، به خوبى روشن مى‌شود.

قابل توجّه اينكه قرآن در تمام اين موارد روى آثار تربيتى آن تكيه كرده است چرا كه قرآن يك كتاب‌

[1]. اين احتمال نيز در تفسير «الميزان» آمده است كه ضمير جمع اشاره به جمع در فعل باشد نه جمع در فاعل، گويى شخص محتضر مى‌خواهد چند بار «ارجع، ارجع»، بگويد، و به جاى آن ارجعوا مى‌گويد (الميزان، جلد 15، صفحه 71) ولى مسلماً اگر چنين چيزى در ادبيات عرب جائز باشد بسيار كم است).