سخن از فطرت قلبى مى‌گويد، و تفسير پنجم، سخن از فطرت عقل، و همان‌گونه كه گفتيم از سوى بسيارى از مفسّران بزرگ پذيرفته شده است، امّا ششمين تفسير كه در الميزان آمده است دو مشكل بزرگ دارد: نخست اين‌كه اثبات وجود دو عالم (عالم جمعى، و عالم تفصيلى) به شرحى كه در بيانات فوق آمده دليل روشنى ندارد، و از سوى ديگر تطبيق آيه بر چنين عالمى (به فرض ثبوتش) بسيار بعيد به نظر مى‌رسد، و به اصطلاح هم اصل مسأله مورد ايراد است و هم فرع آن.

نتيجه بحث پيرامون عالم ذر

از مجموع اين سخن چنين نتيجه مى‌گيريم كه پس از تجزيه و تحليل دقيق كه تفسير دوم و پنجم از تمام تفاسير كم اشكال‌تر است و اگر اشكال مخالفت ظاهر در پاره‌اى از جهات در آن باشد با وجود قرينه و نظائر فراوان در كلام عرب و غير عرب قابل اغماض است، لذا بسيارى از مفسّران معروف و علماى عقائد و كلام آن را برگزيده‌اند. و در روايات نيز اشارات روشنى به اين معنا ديده مى‌شود كه در بحث آينده خواهد آمد ان‌شاءاللَّه.

كوتاه سخن اين‌كه: اعتقاد بيشتر محقّقان بر اين است كه اين سؤال و جواب الهى با همه انسان‌ها صورت گرفته، و به زبان حال بوده است، نه به زبان قال، يا از طريق استعداد فطرى، كه در جنين انسان به وديعت نهاده، و يا از طريق استعداد عقلى كه بعد از رسيدن به حد بلوغ و كمال عقل در آنها ايجاد فرموده است: در