مى‌دهد و شب و روز به آن مى‌انديشد، ناگاه در اثر فعاليت قوه خيال صدايى به گوشش مى‌خورد، و يا صورتى در برابر او مجسم مى‌گردد، و آن را گرفته و پايه اعتقادى خود قرار مى‌دهد.

شنيدن مطالبى ذوقى و نشاط آور كه گاه با اشعار جالب و آهنگ‌هاى مخدِّر نيز همراه است اثر تلقينات را چند برابر مى‌كند.

آن گروه از صوفيه كه طرفدار وجد و سماعند [1] چنان در حالت وجد و سماع داغ مى‌شوند و جوش مى‌يابند و از خود بى خود مى‌شوند كه قوه عاقله كاملًا از كار مى‌افتد، و ميدان براى فعاليت قوه وهميه خالى مى‌شود، و آنها را كه دائماً در خيال كشف و مشاهده عوالم غيبى هستند در عالم‌هايى سير مى‌دهد كه بستگى به قدرت تخيل آنها دارد، درياهاى نور و كوه طور، سماوات سبع وارضين سبع، را در برابر چشمان خود مجسم مى‌بينند، و هر شكل و صورتى كه قوه وهميه آنان به آن تمايل داشته باشد در مقابل چشمانشان خودنمايى مى‌كند.

آنها با ديدن اين صحنه‌ها به شدت فرحناك شده، و به گمان اين‌كه شاهد مطلوب را در آغوش كشيده‌اند نعره مى‌كشند و فرياد سر مى‌دهند، و همين امر موجب تشديد اين حالت مى‌گردد، و بالاخره در حالتى شبيه به اغما فرو مى‌روند، و وقتى از آن حالت آرامش مى‌يابند آنچه را ديده بودند به عنوان مكاشفات خود براى ديگران بازگو مى‌كنند!

آنها در حقيقت به گمان آب به دنبال سراب مى‌روند، و بى‌آن‌كه به جايى رسيده باشند در امورى كه به كلى عارى از حقيقت است گرفتار مى‌شوند.

كوتاه سخن اين‌كه چنان نيست كه هركس ادعاى كشف و شهود كند بتوان از او پذيرفت، و يا اگر صورتى در نظرش مجسم شود و يا سروشى به گوش او رسد بتوان آن را الهى و واقعى دانست، چرا كه مكاشفات شيطانى نيز بسيار است.

در حديثى در احتجاج طبرسى از «ابن عباس» نقل شده است كه اميرمؤمنان‌

[1]. منظور از «سماع» آهنگ‌هاى مختلف موسيقى يا نغمه خوانندگان است كه در بعضى‌مجالس صوفيان رايج است است و منظور از «وجد» حالت ذوق و شوقى است كه براى صوفيان سماع پسند حاصل مى‌شود و مقارن با حركاتى شبيه رقص است.