همان‌طور كه كمى و زيادى هريك از ابعاد جسم، بدون علّت ممكن نيست، همچنين مقدار طول زمان و عمر اشيا و حوادث نيازمند به علّت مى‌باشد.

پس اگر بگوييم چيزى در بقاى خود محتاج علّت نيست، درست مثل اين است كه بگوييم يك جسم صد مترى تنها در يك متر اوّل احتياج به پديد آورنده دارد و امّا نود و نه متر ديگر، خود به خود موجود مى‌شود؛ آيا هيچ‌كس مى‌تواند اين سخن را بپذيرد؟

امّا در مورد مثال سفسطه‌آميز «ساعت و سازنده آن» و مانند آن بايد توجّه داشت كه ساعت هم در آغاز وجود خود نياز به علّت دارد و هم در ادامه عمر خود، براى آغاز وجود خود محتاج سازنده است ولى در ادامه وجود از خاصيّت موادّ ساختمانى خود مدد مى‌گيرد؛ يعنى استحكام فلزّات به كار برده شده، به آن اجازه ادامه عمر مى‌دهد و لذا با تفاوت موادّ ساختمانى آن، مقدار عمر ساعت كاملًا فرق مى‌كند و اين دليل روشنى است بر اين كه هم آغاز وجود يك چيز علّت مى‌خواهد و هم ادامه آن.

از آنچه گفتيم تنها يك نتيجه مى‌گيريم كه: همان‌طور كه حدوث و پيدايش يك چيز علّت مى‌خواهد، ادامه و بقاى آن هم علّت مى‌خواهد-/ خواه علّت ادامه، همان علّت پيدايش باشد يا غير آن-/ و اگر كسى نياز به علّت را در ادامه حيات انكار كند، قانون عليّت را بكلّى انكار كرده است.

اكنون توجّه كنيد تا بخش دوّم اشكال را كه بخش اساسى آن است مطرح كنيم.

(دقّت كنيد)

ممكن است كسانى بگويند قبول داريم كه هر نظامى هم در آغاز و هم در ادامه حيات نيازمند به علّت است ولى لازم نيست كه علّت «حدوث» همان علّت «بقا» باشد، چه مانعى دارد كه مبدأ اصلى عالم هستى، از روى علم و اراده اين‌