اگر انصاف نداشته باشم به آن هيچ اعتنايى نمى‌كنم كه در نتيجه، عدالت در بحث ندارم. در مباحث علمى هنگامى انسان مى تواند به حق برسد كه انصاف را در آن رعايت كند. وقتى دلايل مخالفان را بررسى و تحليل مى‌كند مانند نظريه خودش براى آن دلسوزى كند و تمام جوانب آن را تحليل كند. برخى بزرگان و اساتيد ما در بحث و استدلال و مناظره انصاف داشته‌اند. در حالات مرحوم شيخ عبدالكريم حائرى رحمه الله مؤسّس حوزه مقدّسه قم نقل مى‌كنند كه ايشان يك روز بحثى را مطرح و به‌گونه‌اى از آن دفاع مى‌كرد كه همه طّلاب به آن معتقد مى‌شدند و در جلسه بعد خلاف آن نظريّه را طرح مى‌كرد و باز به‌گونه‌اى بحث مى‌كرد و بحث ديروز را تضعيف مى‌كرد كه همه به نظريّه دوم ايمان مى‌آوردند. روز سوم باز به طريقى ديگر. يعنى در نقل سخن ديگران و عقايد مختلف چنان رعايت عدالت مى‌كرد كه گويى سخن خودش را مى‌پرورد و اين چيزى است كه انسان با حرف به آن نمى‌رسد و حتماً بايد روى آن كار كرد. انصاف اختلاف را از بين مى‌برد. اين هم در مسائل علمى است و هم در مسائل اجتماعى.

اگر مردم انصاف داشته باشند اين همه پرونده در دادگسترى‌ها به‌وجود نخواهد آمد و اينها همه به سبب آن است كه فقط منافع خودشان را مى‌بينند و به منافع ديگران نگاه نمى‌كنند. لذا دعوا و نزاع شروع مى‌شود. ولى اگر روح انصاف حاكم شود دعوا و نزاعى در كار نخواهد بود. اگر انصاف در بين مردم باشد اختلاف‌ها از بين مى‌رود و پيوندهاى فكرى و اجتماعى محكم مى‌شود.

يادآورى اين نكته ضرورى است كه مسائل اخلاقى پيش از آنكه جنبه علمى داشته باشد جنبه عملى دارد. يعنى مباحث علمى را مى‌خواند و سپس مى‌فهمد، ولى مسائل اخلاقى فهميدنى نيست، بلكه عمل كردنى و تمرين كردنى است.

مثلًا رانندگى را در نظر بگيريد، اگر صدها كتاب هم مطالعه كنى به درد نمى‌خورد و راننده نمى‌شوى، چون عملًا بايد تمرين كرد. اخلاق هم همين‌گونه است، بايد آن را تمرين كنى تا در نفس انسان رسوخ كند و جزءِ طبيعت او شود. مثلًا همين‌