يا انجام داده شود همه ناقص و كم و بى‌ارزش خواهد بود.

اين است كه چون به اين دو قسمت توجّه بيشتر شود بر خضوع و محبّت و خشوع و بندگى و معرفت و حيا و تواضع و انكسار انسان افزوده مى‌شود.

اينكه پروردگار متعال خودش را ثنا مى‌گويد تكوينى است و ذكر اعمّ از تكوينى و لفظى و ثنا و غير آنهاست. پس ثناءِ پروردگار عبارت از خلق و تدبير و نظم و تقدير و رحمت و ساير صفات فعليه اوست كه هر يك دلالت كامل بر مقام عظمت او دارد و ذكر لفظى بندگان هرگز به كمترين حدّ آن نرسد.

پس در اين حديث شريف، رسول اكرم صلى الله عليه و آله ذكر خود را

(لا احصي ثَناءَكَ) [1]

كه ذكر خالص است نفى فرموده و تنها ارزش و واقعيّت را به ذكر پروردگار

(أثنيت على‌ نفسك) [2]

قائل شده است. آرى اين ذكر اگرچه در مرتبه اوّل به‌طور تكوين و به حدّ تمام از جانب پروردگار متعال است كه خود را با آن صفات فعلى معرّفى فرموده، در مرتبه دوم كه بندگان خدا به آن مقامات متوجّه شده و اطّلاع پيدا مى‌كنند از جانب آنان صورت گرفته، عنوان ذكر قلبى و توجّه باطنى يا ذكر لفظى به خود مى‌گيرد. [3]

[1]. راوندى، الدعوات، ص 4.

[2]. كافى، ج 3، ص 324.

[3]. مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه، ص 20.