نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً»؛ پروردگارت را دردرون خود ازروى‌تضرّع‌وخوف يادكن». [1] 3. در اين مرحله از مقام ربوبيّت خداوند فراتر مى‌رود و به مقام مجموعه صفات جمال و جلال خدا كه در اللّه جمع است مى‌رسد « «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، خدا را بسيار ياد كنيد». [2] و به اين ترتيب، اين ذكر همچنان ادامه مى‌يابد و مرحله به مرحله تكامل پيدا مى‌كند و صاحب آن را با خود به اوج كمال مى‌برد. [3]

انواع ذكر

ذكر بر سه نوع است: زبانى، قلبى، عملى. هرگز نبايد تصوّر كرد كه منظور از ذكر پروردگار با اين‌همه فضيلت، تنها ذكر زبانى است، بلكه در روايات اسلامى تصريح شده كه منظور، علاوه بر آن، ذكر قلبى و عملى است. يعنى هنگامى كه انسان در برابر كار حرامى قرار مى‌گيرد به ياد خدا بيفتد و آن را ترك گويد.

هدف اين است كه خدا در تمام زندگى انسان حضور داشته باشد و نور پروردگار تمام زندگى او را فرا گيرد، همواره به او بينديشد و فرمان او را نصب‌العين سازد.

مجلس ذكر مجلسى نيست كه گروهى بى‌خبر گرد هم آيند و به عيش و نوش بپردازند و درضمن مشتى اذكار اختراعى عنوان كنند و بدعت‌هايى را رواج دهند.

و اگر در حديثى مى‌خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«بادِروا الى‌ رِياضِ الجَنَّةِ

؛ به‌سوى باغ‌هاى بهشت بشتابيد» ياران عرض كردند:

«وَما رِياضُ الجَنَّةِ؟

؛ باغ‌هاى بهشت چيست؟» فرمود:

«حَلَقُ الذّكرِ

؛ مجالس ذكر است» [4] منظور جلساتى است كه در آن‌

[1]. سوره اعراف، آيه 205.

[2]. سوره احزاب، آيه 41.

[3]. فخر رازى، تفسيركبير، ج 30، ص 177.

[4]. بحارالانوار، ج 93، ص 156، ح 20.