در مورد اين كه چرا پيامبر (صلى الله عليه وآله) در ابتداء برده‌دارى را ممنوع نكرد، وجوهى ذكر كرده‌اند، از جمله اين كه اقتصاد عربستان در آن زمان روى برده مى‌گشت، و اين امر به غير از مختل كردن وضع مردم چيزى را به دنبال نداشت، مصلحت ايجاب مى‌كرد يك مرتبه چنين نكند، بلكه به تدريج برده‌دارى را نفى كند و وجه ديگر اين كه اگر كسى شرايط عربستان را در آن زمان ملاحظه كند، هيچ راهى بهتر از عمل پيامبر (صلى الله عليه وآله) براى نگهدارى بردگان نمى‌يافت، فقر حاكم بر مسلمانان و كمبود كار اجازه نمى‌داد كه بردگان آزادانه عمل كنند، پيامبر (صلى الله عليه وآله) هر چند نفرى را در اختيار ثروتمندى قرار مى‌داد، تا به ازاى كار، بردگان اداره شوند، وجوه ديگرى نيز گفته شده كه اين مختصر گنجايش بحث گسترده را ندارد؛ اميد است دوستداران اين بحث به كتابهاى مبسوط و مستقلّى كه در اين زمينه نگاشته شده مراجعه كنند.

البته اسلام نظرش به آزادى جسمى تنها نيست، اهتمام آن براى رهيدن از بردگى نفوس بسيار بيشتر از رهيدن از بردگى اشخاص است، برده هواى نفس بودن بسيار خطرناكتر از برده انسانى بودن، و رهيدن از آن مشكلتر از رهيدن از اين است.

مولى على (عليه السلام) در نامه 31 نهج‌البلاغه به فرزند خود امام حسن (عليه السلام) كه عصاره اخلاق را به تمامى معنا بيان‌

مى‌كند چنين مى‌فرمايد:

«و لا تَكُنْ عَبدَ غَيرِك و قَد جَعَلَكَ اللّهُ حُرّاً:

«و بنده غير از خودت مباش در حالى كه خداوند تو را آزاد قرار داده است». اطلاق كلام مولى بندگى بت نفس را هم شامل مى‌شود كه بت نفس بسيار خطرناكتر از بت چوبى و سنگى است.

هرچه مى‌كنيم خود به سر خود مى‌كنيم وگرنه خداوند ما را آزاد آفريده و مى‌خواهد آزاد باشيم و آزاد رويم، گذشتن از اين گردنه و عقبه‌ها راحت نيست، قرآن تعبير به «اقتحام» فرموده‌

« (فَلا اقْتَحَمَ العَقَبَة»

«اقتحام» در اصل به معنى ورود در كار سخت و خوفناك است (مفردات راغب) يا داخل شدن وگذشتن از چيزى با شدّت و مشقت است، (تفسير كشّاف) و اين تعبير خود گوياى سختى كار است و چه بايد