كرده است. پس مقصود از وجه خدا، جهت و راه خداست.

(ما عَلَيْكَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ‌):

نه حساب مشركين بر تو و نه حساب تو بر مشركين است. حساب همه با خداست كه دوستان را پاداش و دشمنان را كيفر مى‌دهد.

اين معنى بنا بروايت عطا از ابن عباس است وى ضمير را به مشركين برگردانده است. اما بيشتر مفسران قرآن كريم معتقدند كه منظور همانهايى است كه خدا را بامداد و شامگاه ميخوانند و در باره آن دو وجه گفته‌اند:

1- حسن و ابن عباس (در روايت ديگر) گويند: يعنى عمل و حساب عمل ايشان بر تو نيست. نظير آن در داستان نوح آمده است‌(إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلى‌ رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ) (شعراء 113: حساب اين نيازمندان با ايمان كه شما آنها را اراذل ميخوانيد، اگر بدانيد با خداى من است) علت اين است كه مشركين، مردم با ايمان را بر اثر فقر و تهيدستى خوار مى‌شمردند و پيامبر بدلش خطور كرد كه مشركين را بر آنها مقدم شمارد بدين جهت باو گفته شد: حساب آنها بر تو نيست و عمل آنها اسباب ننگ و عار تو نخواهد بود كه آنها را طرد كنى. بدنبال اين جمله فرمود: نه تنها حساب ايشان بر تو نيست، بلكه حساب تو هم بر ايشان نيست. تا هم كلام با تاكيد بيشترى ادا شده باشد و هم دو قسمت آن را هم مطابقت داشته باشد.

2- مقصود اين است كه حساب رزق آنها بر تو نيست كه آنها را رنجيده و طرد كنى. يعنى نه رزق آنها بر تست و نه رزق تو بر آنها. خداوند است كه تو و آنها را روزى مى‌دهد. پس بگذار بتو نزديك باشند و آنها را از خود دور مكن.

(فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ‌): اگر آنها را طرد كنى، از ستمكاران هستى. ابن عباس گويد: يعنى به خود ضرر مى‌زنى.

ابن انبارى گويد: اين آيه، پيامبر را از اينكه در صف ظالمان قرار گيرد، سخت ترسانيد، زيرا بدلش خطور كرده بود كه رؤساء و پولداران را بر طبقه مستمند مقدم بدارد. البته منظور او اين بود كه با رام شدن آنها در برابر اسلام، قوم و بستگان‌