او را تذكّر نداده و يادآور نشده‌اى.

((فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَكْبَرَ)) پس او را خدا عذاب كند عذاب بزرگتر و آن خلود و ابديّت در آتش است و هيچ عذابى بزرگتر از آن نيست سپس خداوند سبحان ياد آورى نمود كه بازگشت آنها بسوى اوست و فرمود( (إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ)) يعنى البته بسوى ماست بازگشت ايشان بعد از مرگ.

((ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ)) سپس البته بر ماست پاداش اعمالشان و اين جامع بين وعد و وعيد است، و معنايش اينست كه امر آنها تو را ناراحت و مشغول نكند، زيرا آنها اگر چه با تو دشمنى ورزيده و آزارت كردند، پس بازگشت تمام آنها بحكم ماست و از ما فوت نميشوند و پاداش و كيفر كردارشان بر ماست و بزودى چشمت روشن شود از عذابهاى گوناگون كه به بينى دشمنانت در دوزخ بدان معذّب و گرفتار هستند.

ترتيب:

سؤال: چگونه ذكر شتر و آسمان و كوه و زمين متّصل بذكر تعريف بهشت و نعمتهاى آن ميشود؟

جواب: متصل و پيوست باوّل سوره ميشود و ضمير در قول خدا:

(ينظرون) بر ميگردد بكسانى كه تعريفشان كرد بقول خودش‌( (عامِلَةٌ ناصِبَةٌ)) و اينكه چون عقاب ايشان و ثواب مؤمنان را ياد نمود، برگشت بر ايشان بسبب احتجاج و استدلال بشتر و آسمان و كوه و زمين، و چگونگى دلالت آن بر وجود صانع حكيم و دانا، و مقصودش اينست كه چرا اين گروه نگاهى در صنايع خدا نميكنند تا او را بشناسند و عبادت كنند (از ابى مسلم).