((فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً)) يعنى بدويدنشان باين مكان در ميان جمع دشمن واقع شدند و ايشان انبوهى جمعيّت بودند، محمد بن كعب گويد مقصود از جمع منى است.

((إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ)) ابن عبّاس و قتاده و حسن گويند، اين جواب قسم است و كنود بمعناى كفور نعمتهاى خدايى است.

كلبى گويد: كنود بزبان كنده و حضرموت بمعناى عاصى و بزبان مضرّ و ربيعه و قضاعه بمعناى كفور است.

حسن گويد: كنود آنست كه نعمتها را از ياد برده و عيبها را ميشمرد. و بعضى از شعراء همين معنى را گرفته و گفته است:

اى آنكه ستمكار در افعال و كردارت هستى و ستم بازگشتش بر كسى است كه ستم و ظلم نموده است.

تا كى و تا چند تو از مصيبتها شكايت كرده و نعمتها را فراموش ميكنى.

ابو امامه از پيامبر 6 روايت كرده كه آن حضرت فرمود آيا ميدانيد كنود كيست، گفتند آنست كه تنها ميخورد و ميهمان را دور ميكند و بندگان و غلامان خود را ميزند، و بگفته عطاء كنود آنست كه در مصائب، و حوادث و سختيها چيزى بخويشانش نميدهد، و بگفته ابو عبيده كنود آنست كه خير و احسانش كم است.

((وَ إِنَّهُ عَلى‌ ذلِكَ لَشَهِيدٌ)) ابن عبّاس و قتاده و عطاء گويند، يعنى و البته خدا بر كفرشان هر آينه گواه است.