((وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ)) يعنى: چه تو را دانا كرد كه عقبه چيست يعنى پيمودن گردنه چيست، سپس ذكر كرده و فرمود.

((فَكُّ رَقَبَةٍ)) و آن خلاص كردن آنست از اسارت بردگى ...

2- حسن و قتاده گويند، كه آن حقيقت گردنه است، آن گردنه سختى است در آتش غير از جسر جهنّم، پس آن را بطاعت خداى عزّ و جل بپيمائيد و از پيامبر 6 روايت شده كه فرمودند: البته در سر راه شما گردنه دشواريست كه سنگين بارها از آن عبور نميكنند و من قصد دارم كه سبك كنم از شما گذشتن از اين گردنه را.

و از ابن عبّاس نقل شده كه ميگفت كه آن گردنه خود آتش است و از او نيز روايت شده كه آن گردنه‌اى است در آتش.

3- اينكه از مجاهد و ضحاك و كلبى روايت شده كه آن پل و راهيست كه بر جهنّم مانند دم و لبه شمشير زده ميشود، باندازه رفتن سه هزار فرسخ هزار فرسخ مستقيم و آسان، و هزار فرسخ سر بالايى و هزار فرسخ سرازيرى و در دو طرف آن چنگ و قلّابهاى تيزى تيز هست مثل اينكه آن خار سعدان است، پس مردمى كه از آن ميگذارند بعضى بسلامت و رستگارى عبور ميكنند و بعضى مخدوش، و بعضى هم سرنگون در آتشند، پس بعضى از مردم مانند برق جهنده از آن ميگذرند (اللّهمّ اجعلنا منهم آمين يا رب العالمين و برخى مانند باد تند ميگذرند و بعضى مانند سواران تكتاز عبور ميكنند و بعضى مانند مردى كه ميدود از آن عبور ميكنند.

و بعضى از آن عبور ميكنند مانند مرد زرنگ و سبك و بعضى بر او ميخزند خزيدنى و بعضى از مردم هستند از مردان و زنان كه ميلغزند، و بعضى‌