((وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ)) قتاده و جبائى گويند آن گاه كه بعضى از درياها به بعضى ديگر باز ميشوند. شيرينش در شور و شورش در آب شيرين. پس همه يك دريا شود. و بگفته حسن: يعنى آب درياها بخشكد و تمام شود.

((وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ)) آن گاه كه قبرها شكافته و زير و زبر شود. يعنى خاكش وارونه و مردگانى كه در آن هستند زنده برانگيخته شوند. و بگفته ابن عبّاس و مقاتل: يعنى خاك از روى مردگان كنار رود. پس از آن بيرون آيند در موقع بعث و روز قيامت.[1]( (عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ)) بداند هر نفسى آنچه جلو فرستاده و آنچه مؤخّر داشته. و اين مانند قول خداى سبحانست.( يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ- يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ). خبر ميدهد انسان را در اين روز بآنچه مقدّم و يا مؤخّر داشته است و ذكر آن گذشت.

عبد اللَّه بن مسعود گويد: آنچه از خير مقدّم دارد و از شرّ و آنچه مؤخّر دارد از سنّت نيكويى كه بعد از آن مورد عمل قرار گيرد پس براى او اجر و پاداش‌

[1] بعثرت القبور: كنايه از زنده شدن مردگانست. چون معهود در ذهن اينست كه مرده در قبر است پس از اين ملزوم ذهن منتقل بلازمش ميشود مانند مثال زيد كثير الرّماد. زيد خاكسترش زياد است. زيرا از اين جود و كرم زيد فهميده ميشود گر چه خاكستر هم نداشته باشد و همين طور در اينجا زنده شدن فهميده ميشود گر چه مرده در قبر نباشد در دريا غرق شده و يا طعمه درنده گان صحرا و پرندگان شده و يا در حريق سوخته و ذغال شده باشد.( مترجم)