(ميگويم) سخن در اين زمينه توسعه يافت حتّى نزديك شد كه از اسلوب كتاب خارج شود و چه بسا بما نسبت زياد سخنى و اطناب بدهند، و ليكن مقصود اينست كه بعض اهل تعصّب (و نواصب) طعن زده در اين قصّه و گفته اين سوره در مكّه نازل شده پس چگونه در باره خاندان رسالت باشد كه در مدينه اطعام طعام نموده‌اند و استدلال بمكّى بودن سوره نمود و از روى جرأت بر خداى سبحان و دشمنى با خاندان رسالت گفته اين موضوع اطعام و نزول سوره هل اتى در باره آنها ساختگى است و من دوست داشتم كه حقّ واضح و آشكار گردد در اين مورد و دليلى در معناى آن وارد و پرده از عداوت و دشمنى اين دشمن عنود در ادّعايش بردارم علاوه بر اين چنانچه مى‌بينى اين مطلب در بر دارد سرور از پنهانى و درهاى نهفته از اين علمى كه سبب نور آن روشن و بتابش آن روشنايى بيشترى ميشود و آن معرفت و شناسايى ترتيب سوره‌هاست در تنزيل و منحصر بودن عدد سوره‌ها بطور اجمال و تفصيل بار خدايا ما را مدد نما بتأييد خودت و كمك فرما بتوفيقت (فانت الرّجاء و الامل) پس تو آرزو و اميد مايى و بر فضل تو است تكيه گاه و توكّل ما.

تفسير و مقصود:

((هَلْ أَتى‌)) يعنى البتّه آمده‌( (عَلَى الْإِنْسانِ)) يعنى آيا نيامده بر انسان‌( (حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ)) كه چيز باشد مگر اينكه‌( (لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً)) زجاج گويد: بجهت اينكه او خاك و گل بود تا در آن روح دميده شد و بنا بر اين پس هل در اينجا استفهام و مقصود بآن تقرير است.

جبائى گويد: و آن تقرير است بنا بر لطيف‌ترين وجوه و تقديرش اين است: اى آنكه منكر صانع و قدرت اويى آيا بر تو نگذشته (يا نيامده) حسن و