اينكه ببينند هر يك از آن را بدون نور و روشنى‌[1] و اين قول اختيار فراء و زجاج ميباشد. و جمع بر سه گونه است 1- جمع مكانى 2- جمع زمانى 3- جمع اعراض در محلّ. امّا جمع دو چيز در حكم يا صفت جايز است زيرا حقيقت جمع قرار دادن يكى از دو چيز است با ديگرى.

ابن مسعود گفته جمع ميان خورشيد و ماه در طلوع آنهاست از مغرب مانند دو شترى كه نزديك هم و با هم حركت كنند.

((يَقُولُ الْإِنْسانُ)) ميگويد آن انسانى كه قيامت را دروغ ميشمارد( (يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ)) يعنى راه فرار و پناهگاه كجاست و فرّاء گفته ممكن است باين معنى باشد محلّ فرار كجاست.

زجاج گويد: مفر بفتح فرار و بكسر مكان فرار است. خداوند سبحان- فرمايد.( (كَلَّا لا وَزَرَ)) يعنى فرارگاه و پناه گاهى نيست براى كفّار كه به آن پناهنده شوند و وزر مكانيست از كوه و يا غير آن كه بآن پناهنده شده و متحصّن ميگردند. و زير را كه وزير ميگويند براى اينست كه مردم در كارها باو پناهنده ميشوند ضحّاك گفته: يعنى حصنى و پناهگاهى نيست در آن روز[2]

[1] براى اينكه جمع خورشيد و ماه در يك درجه طوليه در هر محاق و در هر درجه عرضيّه نيز در هر محاق خواهد بود وقت كسوف خورشيد كه ماه حايل و مانع بين آن و زمين ميشود پس در قيامت جمع آن بنوع ديگر خواهد بود مضافا اينكه خداوند سبحان در سوره يس فرمود لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَها أَنْ تُدْرِكَ- الْقَمَرَ. سزاوار و شايسته نيست كه خورشيد ادراك ماه نمايد.

( شعرايى)

[2] مترجم گويد: حديث سلسله الذّهب كه خداى سبحان فرمود

كلمه لا اله الّا اللَّه حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى‌

از همين معناست.