((خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ)) يعنى خاشعة ابصارهم يعنى خوار و ذليل است در موقع ديدن عذاب، و البتّه ابصار و ديدگان را توصيف بخشوع و ذلّت نمود براى اينكه خوارى خوار و ذليل يا عزّت عزيز و محترم در نظرش معلوم و روشن و ظاهر در چشمش ميشود.

((يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ)) يعنى از قبرهايشان‌( (كَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ)) كه گويا ايشان ملخهاى پراكنده هستند، و مقصود اينست كه ايشان از گورهاى خودشان بيرون ميآيند در حالى كه از شدّت ناراحتى برخى از ايشان داخل در برخى ديگر ميشوند، و بعضى مخلوط به بعضى ديگر ميگردند در حالى كه هدف و مقصودى براى هيچ يك از آنها نيست كه آن را قصد نمايند چنانچه ملخ هم هدفى ندارد، پس همواره پراكنده در هر سمت و طرفى هستند.

حسن گويد: ملخ در شب مى‌چسبد بزمين يا ديوار يا هر چيز ديگر تا آنكه آفتاب بر آن بتابد و پراكنده شود، پس معنا اينست كه ايشان در گورشان ساكنند، پس هر گاه خوانده شدند بيرون ميآيند و متفرق ميشوند.

و بعضى گفته‌اند: كه آنها را تشبيه بملخ نمود براى كثرت و زيادى ايشان است، و در اين آيه دلالت است بر اينكه بعث و انگيزش روز قيامت بر همين بدن و جسم خواهد بود، زيرا كه در گورستان و گورها همين ابدان و اجسادند بر خلاف عقيده آنان كه خيال كرده‌اند كه بعث و معاد روحى براى ارواح، خواهد بود[1].

[1]- مترجم گويد: درباره معاد و روز رستاخيز معتقدين به آن دو- دسته‌اند:

1- آنهايى كه ميگويند: معاد روحى و آنها عده‌اى از فلاسفه و متصوّفه و برخى ديگرند.( 2- آنان كه معتقد به معاد جسمانى هستند و ميگويند جسم با همان روحى كه در دنيا در آن فعّاليت ميكرد و اعضا را بكار ميانداخت عود ميكند تا هم جسم و هم روح پاداش و كيفر بينند، زيرا هر دو در دنيا عبادت يا معصيت كرده‌اند، و آياتى كه تصريح بر معاد جسمانى كرده بسيار است.

( مترجم)