سخن از «ابن مسعود» و «ابن عباس» است، پس مقصود اين است كه كافران نهايت و شدت سرما و نهايت و شدت گرماى آب را مى‌چشند كه سرما نيز از شدت سردى سوزنده است.

«كعب» گويد: غساق چشمه‌اى است در جهنم كه زهر هر حيوان زهر- دارى چون مار و عقرب در آن جارى مى‌شود. «سدى» گويد: مراد از (غساق) اشكهاى چشمهاى كافران است كه آن را همراه آب سوزان مى‌نوشند. «و ابن عمر» گفته: مراد از (غساق) چركى است كه از بدن ايشان جارى مى‌شود كه آن را جمع كرده و مى‌نوشند. و نيز گفته‌اند آن عذابى است كه غير از خداوند آن را نمى‌داند. و اين قول «حسن» است.

(وَ آخَرُ) (و آخرى) يعنى اقسام و انواع ديگرى از عذاب.

(مِنْ شَكْلِهِ‌) (از مانند آن) عذاب و از شكل و جنس آن.

(أَزْواجٌ‌) (جفتهايى) يعنى رنگها و انواع متشابهى كه در شدت شبيه بوده و داراى نوع واحدى نمى‌باشند.

(هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَكُمْ‌) (اين است گروهى فرو رفته با شما) يعنى بر ايشان گفته مى‌شود: اين فوجى فرو رفته و بهم آميخته با شما است و ايشان پيشروان گمراهان هستند كه اول ايشان داخل شده و سپس اتباع و پيروانشان داخل شوند، كه خازنان جهنم بر اين پيشروان گويند و اين است گروهى فرو رفته با شما كه از شما پيروى مى‌كردند، داخل آتش شدند هم چنان كه شما داخل شديد، و اين گفتار «ابن عباس» است. و نيز گفته‌اند كه فوج اول فرزندان شيطان و فوج دوم بنى آدم هستند، گفته مى‌شود به امر خداوند به اولاد شيطان كه اين جمعيتى از بنى آدم است فرو رفته با شما داخل آتش و عذاب آن مى‌شوند و شما با ايشان خواهيد بود. نقل از «حسن» شده است.

(لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ) (خوش مباد بر ايشان كه ايشان چشنده آتش هستند) يعنى گشاده مباد جايگاه و نشيمنگاه آنان زيرا كه ايشان ملازم‌