ارجعون: خطاب جمع بخاطر اين است كه گاه خداوند در مورد خودش جمع بكار مى‌برد و منظور تعظيم است.

(مِنْ وَرائِهِمْ‌) و( إِلى‌ يَوْمِ‌): هر دو متعلق بيك چيزند.

(يَوْمِ يُبْعَثُونَ‌): مضاف و مضاف اليه. زيرا اسم زمان اضافه بفعل ميشود.

مقصود:

اكنون خداوند در تأكيد ادله توحيد مى‌فرمايد:

(مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ): خداوند فرزند كسى را فرزند خود قرار نداده است، زيرا اين كار محال است. بخاطر اينكه فرزند داشتن او محال است. كسى فرزند براى خود ميگيرد كه ممكن باشد پدر شود. بهمين جهت است كه جوان پير را و انسان حيوان را بفرزندى نميگيرد.

(وَ ما كانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ‌): «من» در هر دو جمله براى تأكيد است. يعنى همانطورى كه فرزند ندارد، شريك هم ندارد.

(إِذاً لَذَهَبَ كُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ‌): اگر با او خداى ديگرى بود، هر خدايى مخلوقات خود را جدا و مشخص ميكرد و مانع مى‌شد كه خدايان ديگر بر مخلوقات او استيلا پيدا كنند. يا اينكه نشانه‌هايى قرار ميداد كه معلوم باشد مخلوقات او از مخلوقات ديگران جدا هستند. زيرا راضى نمى‌شد كه آفريده و انعامش بديگرى نسبت داده شود.

(وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلى‌ بَعْضٍ‌): ديگر اينكه بعضى از خدايان كوشش ميكردند كه بر ديگران غالب گردند. مقصود مفسرين از اينكه مى‌گويند: خدايا مثل پادشاهان با يكديگر بجنگ مى‌پرداختند، همين است.

برخى گويند: يعنى خدايان يكديگر را از انجام مقاصد خويش منع ميكردند.

اين آيه هم نظير:(لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا) است (انبياء 22).

در اين آيه دلالتى عجيب بر توحيد است. زيرا هر خدايى قادر بالذات است و بنا بر اين بايد بر هر چه خدايان ديگر قادرند قادر باشد. پس هر خدايى هم غالب است‌