براى اختلاف مذموم خلق فرموده و لازمه اين حرف آنست كه مردم در اين اختلاف مذموم و باطل مطيع حق باشند زيرا حقيقت اطاعت آنست كه بندگان خدا موافق امر و اراده او عملى را انجام دهند، و اگر چنين شد ديگر مستحق عقابى نيستند. و برخى گفته‌اند «ذلك» اشاره است به اجتماع آنها بر ايمان يعنى براى اينكه آنها همگى ايمان آورده و يك امت باشند، و شكى نيست كه خداوند مردم را براى همين آفريده چنانچه در آن آيه ديگر فرمود:(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ)[1].

و سيد مرتضى (ره) فرموده: جمعى گفته‌اند: معناى آيه آن است كه اگر خدا ميخواست همه مردم را بتمامى ببهشت ببرد، و همگى در رسيدن بنعمتهاى الهى بصورت يك امت شوند، اينكار را ميكرد و ميتوانست ... و اين آيه را مانند آيه ديگر گرفته‌اند كه ميفرمايد:(وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها)[2] در اينكه منظور اين است كه اگر خدا ميخواست همه را براه بهشت هدايت ميكرد، و روى اين تأويل ممكن است لفظ «ذلك» اشاره بداخل كردن همگى در بهشت باشد زيرا خداى تعالى همه را براى رفتن ببهشت و رسيدن بنعمتهاى بهشتى آفريده است.

(وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ) يعنى وحى و وعيد خدا كه حتمى است بتمامى ببندگانش رسيده. و جبائى گفته: يعنى خبرهايى كه داده بود در خارج تحقق يافته و صدق بوده، و ابن عباس گفته: يعنى گفتار پروردگارت واجب گرديده، و حسن گفته: يعنى حكم پروردگار بر آن رفته و حكم فرموده است.

(لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ) محققاً جهنم را از جن و انس بسزاى كفرشان پر خواهم كرد.

(وَ كُلًّا نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَكَ) همه داستانهاى پيمبران را براى تو حكايت كنيم آنچه دلت را بدان نيرو دهيم و خيالت را آسوده گردانيم و استقامت و ثبات بيشترى در مورد بيم دادن مردم و پايدارى و صبر در برابر آزار كافران قومت بتو عنايت كنيم.

[1]- سوره ذاريات آيه 56.

[2] سوره سجده آيه 12.