نكند كه از حد استقامت خارج گرديد، و معناى سوم آنست كه گفته‌اند: يعنى نافرمانى و مخالفت با خدا نكنيد.

(إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ) كه براستى خداوند به اعمال شما دانا است و چيزى بر وى پوشيده نماند. و واحدى بسند خود از عمر بن خطاب روايت كرده كه رسول خدا- 6- فرمود: اگر آن قدر نماز بخوانيد كه پشتتان خم شود، و روزه بگيريد تا چون ستونها (بيجان) گرديد، اما (در عوض) دو تا نزد شما محبوبتر از يكى باشد بحد استقامت نرسيده‌ايد[1].

و ابن عباس گفته: هيچ آيه‌اى بر رسول خدا- 6- نازل نشده كه سخت‌تر و پر مشقت‌تر از اين آيه باشد، و از همين رو بود كه وقتى اصحاب از آن حضرت پرسيدند: چه زود پيرى در شما اثر كرده؟ در جواب آنها فرمود:

«شيّبتنى هود و الواقعة»

- سوره هود و واقعة پيرم كرد-.

نظم و ارتباط اين آيات‌

اما ارتباط آيه اولى بما قبل از اينجهت است كه خداى سبحان داستان امتهاى گذشته و نابودى آنها را بخاطر كفرشان بيان فرمود، دنبال آن در اين آيات بطلان عقيده و رفتارشان را ذكر كرده و ضمناً بيان داشته كه سزاى اعمالشان را بطور وافى و كامل بآنها ميدهد.

و ابو مسلم گفته: ارتباط اين آيه با آيات قبلى از اين نظر است كه چون در آيات قبلى جريان اختلاف امتها را از روى تكذيب نسبت به پيمبرانشان بيان داشته، در اينجا نيز بيان فرموده كه اختلاف اين مردم نيز مانند اختلاف آنها از روى كفر و عناد بوده نه از روى اجتهاد. و هم چنين ارتباط آيه دوم با آيات قبلى از اين نظر است كه در اينجا بيان فرمايد: تكذيب اين مردم كافر بدانچه بر تو نازل شده مانند تكذيب قوم موسى است بدانچه بر وى نازل كرديم.

[1]- ظاهراً منظور از جمله« دو تا نزد شما محبوبتر از يكى باشد ...» كنايه از استبداد رأى و اجتهاد در مقابل دستورات الهى است، يعنى شخص مسلمان و مؤمن بدستورات الهى بايد مطيع و فرمانبردار باشد و هر چه را بدو دستور داده‌اند بپذيرد.