اختلاف كردند.

و عطا گفته: يعنى از زمان ابراهيم به بعد همه بر دين اسلام بودند تا اينكه عمرو بن لحى (يكى از بزرگان عرب) آمد و اين دين را تغيير داد، و او نخستين كسى بود كه در عرب دين ابراهيم 7 را دگرگون كرده و پرستش بت كرد.

2- از ابن عباس و حسن و كلبى و گروهى ديگر روايت شده كه گفته‌اند: مردم همه بر حال شرك و كفر بودند سپس اختلاف كردند.

قائلين اين قول بدنبال آن اختلاف ديگرى كرده‌اند، كلبى گفته: اينان تا زمان ابراهيم 7 كافر بودند آن گاه اختلاف كرده و پراكنده شدند گروهى مؤمن شدند و گروهى كافر. و حسن گفته: از زمان آدم 7 تا زمان نوح به حال كفر بودند. و برخى ديگر گفته‌اند: منظور، اعراب پيش از بعثت رسول خدا- صلى اللَّه عليه- و آله- ميباشند، كه اينان تا وقت بعثت آن حضرت بحال شرك بودند و چون آن حضرت مبعوث گشت جمعى ايمان آورده و جمع ديگرى بحال شرك باقى ماندند.

و اشكالى كه بر اين قول- يعنى قول به اينكه مردم در حال كفر بودند و سپس مؤمن شدند- ميشود اين است كه چگونه ممكن است مردم همگى در حال كفر باشند و كسى در ميان آنها بحال ايمان نباشد كه بر آنها گواه باشد در صورتى كه خداى تعالى فرموده:(فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ)[1] (چگونه باشد آن زمان كه از هر أمتى گواهى بياوريم)؟

و پاسخى كه از اين اشكال داده شده آن است كه منظور همه مردم نيستند بلكه حكم كفر و ايمان روى عموم مردم رفته، و از اينرو گفته ميشود «دار الاسلام» و «دار الكفر» و اين منافات ندارد با اينكه افراد مؤمنى هم بندرت در آنها يافت شوند. و از اينرو در تفسير حسن آمده كه مردم عموماً تا زمان نوح بحال كفر بسر ميبردند مگر اندكى از خواص، زيرا زمين هيچگاه خالى از حجت خدا نخواهد بود.

3- مقصود از آيه اين است كه مردم بر فطرت اسلام آفريده شده‌اند سپس بدين‌

[1]- سوره نساء آيه 41