عطا فرمود، و مالى كه آرزو كرده بودند روزيشان كرد.

(بَخِلُوا بِهِ) از وفاى بعهد و پيمان خود دارى كردند و حق خداى را از آن دريغ داشتند.

(وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ) و از انجام آنچه خداوند مأمور ساخته بود سرپيچى كرده و از دين خداى تعالى روگردان شدند.

(فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِي قُلُوبِهِمْ) و همين بخل ورزيدن آنها از انجام دستور خداى تعالى، موجب جايگير شدن نفاق در دلهاى ايشان گشت، و اين معنايى است كه حسن در تفسير آيه گفته است.

و مجاهد گويد: معناى آيه اين است كه خداى تعالى بدين سبب آنان را از توبه محروم ساخت چنانچه نسبت به شيطان چنين كرد، و منظورش از اين سخن آن است كه خداى تعالى با اين كلام ما را آگاه ساخت كه آنها توبه نمى‌كنند چنانچه از وضع شيطان نيز خبر داد كه وى توبه نخواهد كرد زيرا قدرت توبه را از وى سلب فرمود.

(إِلى‌ يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ) يعنى تا روزى كه كيفر بخل خود را ديدار كنند، و منظور از ديدار بخل (كه ضمير بدان باز ميگردد) كيفر بخل است، چنانچه در گفتار خداى تعالى:(أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ)[1] همين معنى منظور است.

و بنا بر قول دوم (كه فاعل أعقب خداوند باشد ضمير در «يلقونه» نيز بدو باز گردد) و منظور ديدار خداوند است، يعنى روزى كه كسى مالك سود و زيانى در آن روز نيست جز خداى تعالى، و خداوند در اين آيه خبر از حال اين منافقان دهد كه بر حال نفاق خواهند مرد و همين طور هم شد و اين خود يكى از معجزات رسول خدا- 6- بود (كه از آينده خبر داد).

(بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ) يعنى اين تباهى حال از كردار بد آنها بديشان رسيد و آن كردار بد همان خلف وعده و دروغ ايشان بود.

(أَ لَمْ يَعْلَمُوا) يعنى آيا اين منافقان نميدانند.

[1]- كارهاى آنها چون خاكسترى است كه باد بر آن بوزد ... سوره ابراهيم آيه 18.