بر نفاق و شرك با هم هستند چنانچه مى‌گويى من از فلان كس هستم و فلانى از من است، يعنى كار ما يكى است و با يكديگر هم عقيده هستيم. و كلبى گفته: يعنى آنها بدين هم هستند. و ابو مسلم گفته: يعنى آنها در رسيدن خشم سخت خداوند بدانها همگى يكسانند.

(يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ) يعنى بشرك و گناهان.

(وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ) يعنى از كارهاى نيكى كه خداوند بدانها دستور داده و مردم را بانجام آن وادار كرده.

(وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ) حسن و قتادة گفته‌اند: يعنى از انفاق اموال خود در راه اطاعت و خوشنودى خدا خوددارى ميكنند، و جبائى گفته: يعنى از جهاد در راه خدا خود دارى ميكنند.

(نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ) أصم گفته: يعنى آنها طاعت خدا را واگذاردند خداوند نيز آنها را در آتش واگذارد و رحمت و پاداش نيك خود را از آنان بازداشت. و برخى گفته‌اند: يعنى آنها خداى را بدست فراموشى سپردند چون انديشه نكردند كه آنها را خدايى است كه پاداش نيك و كيفرشان دهد تا اين انديشه آنها را از كفر و كارهاى زشت باز دارد خدا نيز آنان را از نظر پاداش همانند فراموش شدگان كرد، و اينكه لفظ نسيان و فراموشى در اينجا آورده شد بخاطر يك سنخ بودن كلام است و گرنه اسناد نسيان بخداى تعالى جايز نيست.

(إِنَّ الْمُنافِقِينَ هُمُ الْفاسِقُونَ) يعنى بيرون شدگان از ايمان بخدا و پيغمبر و از اطاعت او هستند، و برخى گفته‌اند فاسقان: يعنى سرگردانان در شرك.

(وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ) در اين آيه خداوند بهر دو دسته يعنى آنان كه تظاهر باسلام ميكنند ولى در باطن كافرند، و كافران وعده آتش دوزخ داده است، و اينكه منافقان را جداى از كافران ذكر فرموده با اينكه نفاق در حقيقت كفر است بدانجهت بود كه براى هر يك جداگانه وعده دوزخ را بيان كند.

(خالِدِينَ فِيها) جاويدانند در آن.

(هِيَ حَسْبُهُمْ) يعنى آتش دوزخ و كيفر آن برابر گناه آنان است. چنانچه گويى: من‌